Xã hội

Nghệ nhân ưu tú 90 tuổi đánh thức dòng tranh Đông Hồ, mang không khí Tết xưa trở lại qua từng nét chạm khắc

Hoàng Diệp • 29/01/2025 08:00

Ở tuổi 90, Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế vẫn minh mẫn giới thiệu về dòng tranh Đông Hồ và kể lại những kỷ niệm của mình sau hơn 60 năm gắn bó với nghề.

Khi sắc xuân tràn ngập đất trời, Tết Nguyên đán lại về, mang theo hơi ấm của sự sum họp, những giá trị truyền thống và lời cầu chúc an lành cho năm mới. Trong không khí rộn ràng ấy, bên cạnh mâm ngũ quả đầy sắc màu và hương trầm lan tỏa, những bức tranh Đông Hồ hiện diện như một biểu tượng văn hóa đậm chất dân gian, tô điểm cho ngày Tết cổ truyền của người Việt thêm phần trọn vẹn.

Tranh Đông Hồ không chỉ là những tác phẩm nghệ thuật mộc mạc, gần gũi mà còn là cầu nối đưa chúng ta về với đời sống xưa cũ qua hình ảnh gà gáy sáng, lợn đàn sum vầy hay lời chúc "Vinh hoa, Phú quý" đong đầy hi vọng. Tuy nhiên, ít ai biết rằng, phía sau mỗi bức tranh là câu chuyện của một làng nghề đã tồn tại hơn 500 năm, gắn bó với bao thăng trầm lịch sử.

Tìm về làng Đông Hồ thuộc vùng quê Bắc Ninh thanh bình, tôi may mắn được gặp Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế – người được Chủ tịch nước trao tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú vào năm 2020 vì những đóng góp to lớn trong việc gìn giữ và phát triển nghề làm tranh truyền thống.

Ở tuổi 90, Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế vẫn minh mẫn giới thiệu về dòng tranh và kể lại những kỷ niệm của mình sau hơn 60 năm gắn bó với nghề. Phải yêu nghề, yêu quê hương đến nhường nào, ông mới có thể vượt qua những biến cố thời cuộc, gìn giữ từng nét chạm khắc, từng bản màu, để tranh Đông Hồ không chỉ sống trong lòng người Việt mà còn vươn xa trên bản đồ văn hóa thế giới.

Theo Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế, từ khoảng thế kỷ XV, dưới triều Hậu Lê, nghề làm tranh Đông Hồ đã ra đời tại làng Đông Hồ, xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Trước đây, làng có tới 17 dòng họ cùng tham gia làm tranh, mỗi dòng họ chuyên sản xuất các chủ đề riêng biệt, tạo nên sự phong phú trong nội dung tranh.

Tranh Đông Hồ thường được sản xuất phục vụ dịp Tết Nguyên Đán và được bày bán tại phiên chợ làng từ ngày mùng 1 đến 26 tháng Chạp âm lịch. Đây là dịp đặc biệt khi người dân khắp nơi đổ về chợ tranh để chọn lựa những bức tranh may mắn, mang lời chúc phúc, thịnh vượng cho năm mới, ông Chế chia sẻ.

Tuy nhiên sau năm 1945, do ảnh hưởng của chiến tranh và những biến động lịch sử, nghề làm tranh Đông Hồ đối mặt với nhiều thách thức lớn. Sự thay đổi trong nhu cầu và thị hiếu của xã hội, cùng với sự xuất hiện của các sản phẩm công nghiệp giá rẻ, đã khiến làng nghề dần rơi vào tình trạng mai một. Nhiều gia đình trong làng buộc phải từ bỏ nghề truyền thống để tìm kiếm kế sinh nhai bằng các công việc khác.

Từng chứng kiến cảnh nhộn nhịp của làng nghề vào mỗi dịp Tết, ông Chế cảm thấy xót xa khi số người làm tranh ngày càng ít đi, khách thưa dần, không khí tươi vui của nghề truyền thống vơi dần theo thời gian. Trước tình hình đó, nghỉ hưu, ông Nguyễn Đăng Chế đã bắt đầu hành trình khôi phục nghề làm tranh bằng việc sưu tầm lại các mẫu tranh cổ và bản khắc gỗ quý hiếm.

Ông chia sẻ: "Để có được những bộ bản khắc quý giá này, tôi không ngần ngại đầu tư rất nhiều tiền bạc. Có những lúc, tôi phải chi trả một số tiền tương đương với 1,5 cây vàng, một khoản không hề nhỏ vào thời điểm ấy".

Bước ngoặt đến vào năm 1995, khi Đài Truyền hình Việt Nam thực hiện phóng sự về tranh Đông Hồ, mang hình ảnh của làng nghề đến gần hơn với công chúng trong và ngoài nước. Từ đó, không chỉ người dân Việt mà cả du khách quốc tế bắt đầu tìm về Đông Hồ để chiêm ngưỡng và mua sắm những bức tranh độc đáo này.

Theo ông Chế, sự lan tỏa qua truyền thông đã giúp tranh Đông Hồ dần hồi sinh, mở ra một chương mới cho hành trình bảo tồn và phát triển di sản.

Trong kho tàng nghệ thuật dân gian Việt Nam, tranh Đông Hồ là một trong những dòng tranh đặc sắc, mang đậm dấu ấn của văn hóa truyền thống và lịch sử dân tộc. Không giống như những loại tranh dân gian khác, tranh Đông Hồ nổi bật bởi sự kết hợp hài hòa giữa kỹ thuật thủ công tinh xảo và nguyên liệu thiên nhiên, tạo nên những tác phẩm vừa mang giá trị nghệ thuật, vừa chứa đựng thông điệp về cuộc sống, tâm linh và triết lý sống của người Việt xưa.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế cho biết, màu sắc của tranh Đông Hồ là điều không thể lẫn với bất cứ sản phẩm nào khác, chẳng hạn giấy làm từ cây dó, màu trắng làm từ con điệp, nghiền nhỏ trộn với hồ nếp quét lên. Màu đỏ từ sỏi đỏ nhặt từ trên núi hay hoa hòe, nghiền nát. Màu đen làm bằng than của lá tre, xanh từ lá tràm... Những nguyên liệu này được trộn lẫn với nhau, sau đó sẽ hòa với một lượng bột nếp khi chuẩn bị đem in nhằm tạo một lớp hồ, làm cho giấy tranh cứng hơn sau khi phơi khô.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế chia sẻ: “Điều khó khăn nhất trong quá trình làm tranh Đông Hồ là tìm kiếm nguyên liệu, bởi không phải nơi nào cũng có sẵn những con điệp, sỏi đỏ hay lá tràm đúng tiêu chuẩn. Tôi phải đi xa, đến những vùng đất tận Bắc Giang hay các khu vực miền núi để nhặt sỏi đỏ”.

Tranh Đông Hồ đặc biệt ở chỗ, mỗi bức tranh được tạo thành từ nhiều bản khắc, mỗi bản khắc tạo nên một màu sắc riêng biệt. Thường thì một bức tranh có tới bốn bản khắc, mỗi bản khắc tương ứng với một màu, từ đó tạo nên một tác phẩm hoàn chỉnh.

Điều này đòi hỏi các nghệ nhân phải khắc tỉ mỉ từng đường nét, sao cho mọi chi tiết đều sắc nét, sống động. Bởi nội dung của mỗi bức tranh đều mang những ý nghĩa sâu sắc, phản ánh đời sống, văn hóa của người dân Việt Nam.

Ông Chế chia sẻ: Khi bắt tay vào làm tranh, tôi luôn nhắc nhở mình phải giữ gìn những nét đẹp truyền thống. Tôi không chỉ muốn làm ra những bức tranh đẹp, mà còn muốn chúng thể hiện được giá trị văn hóa của dân tộc.

Chẳng hạn, trong bộ tranh Tết, bức tranh “Gà gáy sáng” không chỉ miêu tả một cảnh sinh hoạt quen thuộc của nông thôn mà còn mang theo một thông điệp về thời gian và sự thức tỉnh. Trong thời kỳ chưa có đồng hồ, con gà gáy chính là dấu hiệu giúp người dân biết giờ giấc, từ đó gợi lên sự gắn bó mật thiết giữa con người và thiên nhiên. “Những bức tranh Đông Hồ không chỉ là nghệ thuật trang trí mà còn là những câu chuyện đầy ý nghĩa, phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan của người Việt xưa. Đó là lý do tại sao tôi không bao giờ bỏ qua bất kỳ chi tiết nhỏ nào trong quá trình làm tranh”, ông Chế nói.

Được biết, trong văn hóa tranh Đông Hồ, các bức tranh thường được treo theo cặp. Đây không phải là sự ngẫu nhiên, mà mang một ý nghĩa sâu xa, thể hiện ước vọng về sự đủ đầy, thịnh vượng. Những cặp tranh như “Vinh hoa – Phú quý”, “Hạnh phúc – An khang” thường xuất hiện trong dịp Tết Nguyên Đán, mang theo lời chúc mừng, mong ước gia đình hạnh phúc, công việc thăng tiến, và sức khỏe dồi dào. Những hình ảnh như con cháu sum vầy, hình ảnh đôi gà trống mái, đôi cá chép hay đôi chim én – tất cả đều thể hiện sự phát triển, sự đoàn kết và ước vọng về một tương lai tươi sáng.

Để tiếp nối hành trình gìn giữ và phát triển nghề làm tranh Đông Hồ, Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế không chỉ dừng lại ở việc bảo tồn những giá trị truyền thống mà còn sáng tạo ra một không gian đặc biệt - nhà trưng bày tranh dân gian Đông Hồ. Đây là nơi ông không chỉ lưu giữ những bản khắc cổ quý giá mà còn là điểm giao thoa giữa quá khứ và hiện tại, giữa những di sản nghệ thuật quý báu và nỗ lực phát triển nghề truyền thống trong thời đại mới.

Được thiết kế với 7 chủ đề chính, nhà trưng bày không chỉ cung cấp cho du khách cái nhìn sâu sắc về quá trình làm tranh mà còn là minh chứng cho sự tâm huyết của Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế trong việc giữ gìn và phát triển dòng tranh này. Các chủ đề như "Quê hương và gia đình", "Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế và sự nghiệp bảo tồn", "Màu và quy trình sản xuất màu", "Quy trình vẽ mẫu", "Quy trình khắc ván in tranh", "Quy trình các bước in tranh",...được trình bày chi tiết bằng hai ngôn ngữ Việt - Anh, giúp du khách trong và ngoài nước hiểu rõ hơn về giá trị của tranh Đông Hồ cũng như những công đoạn phức tạp để tạo nên một tác phẩm hoàn chỉnh.

Đặc biệt, trong khuôn viên, Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế đã thiết kế một không gian riêng biệt, cho phép du khách trực tiếp trải nghiệm quá trình in tranh. Với sáng kiến này, ông muốn truyền bá văn hóa tranh Đông Hồ, đặc biệt là đến với thế hệ trẻ. Mỗi bức tranh được in từ ván khắc gỗ, với những hình ảnh mộc mạc nhưng đượm đà giá trị văn hóa, sẽ giúp du khách cảm nhận sự ấm áp, gần gũi và tình yêu thương trong từng nét vẽ của tranh Đông Hồ, ông Chế cho biết.

Ngoài việc bảo tồn, Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế còn sáng tạo ra các sản phẩm lưu niệm như lịch tường, sổ tay, và quạt in tranh Đông Hồ, giúp đưa tranh dân gian Đông Hồ gần gũi hơn với đời sống hiện đại. Những sản phẩm này không chỉ giữ gìn giá trị nghệ thuật truyền thống mà còn trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống đương đại, được yêu thích và trân trọng hơn bao giờ hết.

Với tầm nhìn xa, vào năm 2006, gia đình Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế đã thành lập Doanh nghiệp Tư nhân Tranh dân gian Đông Hồ Nguyễn Đăng Chế, không chỉ để bảo vệ và phát triển nghề mà còn đưa tranh Đông Hồ vươn ra thế giới, để thế giới biết đến vẻ đẹp và giá trị văn hóa của dòng tranh dân gian này.

Ông Nguyễn Đăng Chế tự hào chia sẻ rằng, suốt nhiều năm qua, ông cùng với tranh Đông Hồ đã có mặt tại nhiều quốc gia trên khắp thế giới như Thụy Sĩ, Áo, Pháp, Nhật Bản, Singapore, Nam Phi, Trung Quốc… trong các sự kiện quốc tế do Nhà nước tổ chức. Không chỉ dừng lại ở đó, ông còn chủ động kết nối với các trường đại học nước ngoài và các đơn vị tư nhân để tổ chức các buổi trình diễn, giới thiệu và quảng bá nghề làm tranh dân gian Đông Hồ.

Ở mỗi quốc gia, ông luôn mang theo những tác phẩm có chủ đề phù hợp, nhằm giới thiệu về ước mơ, khát vọng và triết lý sống của người Việt Nam qua ngôn ngữ nghệ thuật độc đáo của tranh Đông Hồ. Mỗi bức tranh được in trên nền giấy dó lấp lánh sắc điệp, mang đến cho người xem một cái nhìn sâu sắc về văn hóa và tâm hồn Việt.

Ông đặc biệt trân trọng những chuyến đi quảng bá tranh Đông Hồ tại các trường học và các sự kiện văn hóa trong và ngoài nước. Chính nhờ tham gia vào các sự kiện này, ông đã có cơ hội không chỉ giới thiệu tranh Đông Hồ đến bạn bè quốc tế, mà còn học hỏi được cách các quốc gia khác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian. Bên cạnh đó, ông cũng tìm ra những phương thức để phát triển sản phẩm tranh Đông Hồ một cách đa dạng hơn, từ đó giúp nghệ thuật tranh dân gian này ngày càng có sức sống và được yêu thích rộng rãi.

Dành cả đời mình cho tranh Đông Hồ, Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Chế không chỉ là người bảo tồn một nghề mà còn là người truyền lửa, mang theo trong mình niềm trăn trở về sự trường tồn của nghề thủ công. Ông chia sẻ rằng, niềm hạnh phúc lớn nhất trong đời là thấy được các thế hệ con cháu, những người trẻ tiếp tục nối bước mình, gìn giữ nghề.

“Các con và cháu tôi đều rất giỏi, thậm chí có thể nói là giỏi hơn tôi. Họ không chỉ giữ gìn mà còn sáng tạo thêm nhiều mẫu mã mới, nhiều cách làm mới, giúp tranh Đông Hồ ngày càng phong phú và thu hút hơn” - ông tâm sự.

Có thể nói, ông không chỉ là người bảo tồn di sản mà còn là nhịp cầu kết nối quá khứ với hiện tại, đưa tranh Đông Hồ không chỉ tồn tại trong những câu chuyện xưa mà còn làm sống lại trong không gian hiện đại, trở thành phần không thể thiếu trong không khí Tết Nguyên Đán của mọi gia đình.

Tết Nguyên Đán, dịp lễ hội lớn nhất trong năm, luôn là thời điểm những bức tranh dân gian Đông Hồ xuất hiện rộn ràng trong mỗi gia đình Việt, như một biểu tượng của may mắn, phúc lộc và sự bình an. Đặc biệt hơn khi giờ đây, tranh Đông hồ không chỉ là món quà tinh thần quý giá của người Việt mà còn cho cả bạn bè quốc tế.