Gần 90 nhà khoa học nổi tiếng rời Mỹ chọn về nước cống hiến, chuyện gì đã xảy ra?

Một nhà Vật lý hạt nhân của Đại học Princeton; một Kỹ sư cơ khí từng giúp NASA nghiên cứu sản xuất trong không gian; một nhà Thần kinh học thuộc Viện Y tế Quốc gia Mỹ (NIH); những nhà Toán học danh tiếng cùng hơn nửa tá chuyên gia trí tuệ nhân tạo - danh sách các nhà nghiên cứu rời Mỹ để về làm việc tại Trung Quốc đang ngày càng dài và đầy ấn tượng.

Theo thống kê của CNN, ít nhất 85 nhà khoa học, từ các tài năng trẻ đến những tên tuổi nổi tiếng từng làm việc tại Mỹ đã gia nhập các viện nghiên cứu của Trung Quốc kể từ đầu năm ngoái, trong đó hơn một nửa chuyển sang trong năm 2025.

Giới chuyên gia nhận định xu hướng này sẽ còn mở rộng khi Nhà Trắng cắt giảm ngân sách nghiên cứu và gia tăng giám sát đối với nhân tài nước ngoài, trong khi Bắc Kinh lại tăng cường đầu tư vào đổi mới trong nước.

Điều này làm dấy lên nghi ngờ về khả năng lâu dài của Mỹ trong việc thu hút và giữ chân các nhà khoa học hàng đầu quốc tế - yếu tố then chốt giúp Mỹ duy trì vị thế dẫn đầu thế giới về khoa học và công nghệ kể từ sau Thế chiến II.

Điều đó có thể ảnh hưởng đến cuộc đua giữa Washington và Bắc Kinh nhằm thống trị các ngành công nghiệp định hình tương lai như trí tuệ nhân tạo, điện toán lượng tử, chất bán dẫn, công nghệ sinh học và khí tài quân sự thông minh.

Trung Quốc tận dụng thời cơ

Chính phủ Trung Quốc trong nhiều năm qua đã tìm cách thu hút các nhà khoa học quốc tế tài năng, trong đó có hàng nghìn nhà nghiên cứu Trung Quốc ra nước ngoài học Cao học ở Mỹ và các nước khác – nhiều người trong số họ sau này trở thành những người tiên phong và lãnh đạo trong lĩnh vực khoa học – công nghệ tại Mỹ.

Nhiệm vụ này trở nên cấp thiết hơn khi Mỹ siết chặt kiểm soát công nghệ đối với Trung Quốc, còn quốc gia châu Á ngày càng coi năng lực đổi mới là con đường duy nhất đảm bảo an ninh kinh tế.

Giờ đây, khi chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump thúc đẩy việc cắt giảm mạnh ngân sách nghiên cứu liên bang, tăng cường giám sát các hoạt động khoa học, nâng cao đáng kể chi phí visa H1-B cho lao động chuyên môn nước ngoài và sử dụng nguồn tài trợ liên bang để gây sức ép với các trường Đại học, sứ mệnh của Trung Quốc lại được tiếp thêm động lực.

Giáo sư Xã hội học Yu Xie của Đại học Princeton, người từng đến thăm các trường Đại học Trung Quốc đầu năm nay nói với CNN rằng các trường ở Trung Quốc coi những thay đổi ở Mỹ là “món quà từ ông Trump” giúp họ dễ dàng hơn trong việc tuyển dụng nhân tài chất lượng cao.

“Chúng ta sẽ chứng kiến sự nở rộ của các chương trình nghiên cứu và đào tạo mới, mạnh mẽ hơn và được cải thiện trong mọi lĩnh vực tại Trung Quốc”, Xie nhận định.

Một chuyên viên săn đầu người ở miền Đông Trung Quốc – chuyên tuyển chuyên gia công nghệ nước ngoài cho lĩnh vực thương mại, bao gồm cả ngành bán dẫn nói với CNN rằng những thay đổi ở Mỹ có thể làm tăng đơn ứng tuyển vào chương trình tài trợ do Chính phủ hậu thuẫn mà ông đang phụ trách.

Quốc hội Mỹ dự kiến sẽ bác bỏ một số đề xuất cắt giảm sâu nhất đối với ngân sách nghiên cứu mà chính quyền ông Trump đưa ra cho năm tài khóa tới. Nhưng các động thái rút vốn và tái cấu trúc khoa học trong những tháng gần đây cùng với việc siết chặt kiểm tra sinh viên và nhà nghiên cứu quốc tế xin visa đã gây ảnh hưởng đến các phòng thí nghiệm và tạo ra sự bất ổn kéo dài đối với giới khoa học.

Trái ngược, trong những năm gần đây, Trung Quốc đã chào đón ngày càng nhiều học giả từ Mỹ và khắp thế giới, khi năng lực và tham vọng khoa học của nước này không ngừng vươn cao.

Nhà hóa học Lu Wuyuan – từng là Giáo sư có biên chế tại Đại học Maryland trước khi chuyển đến Đại học Phúc Đán (Fudan) ở Thượng Hải năm 2020 nói với CNN rằng “rõ ràng có sự gia tăng mạnh về số lượng hồ sơ xin việc từ nước ngoài”.

Theo CNN, một số hoạt động tuyển dụng tại Trung Quốc đang được thể hiện công khai. Một bài đăng trên mạng xã hội của Đại học Vũ Hán đầu năm nay đã mời gọi “nhân tài khắp thế giới nộp đơn” làm Giáo sư.

Chính sách đãi ngộ đi kèm cho thấy các ứng viên làm việc trong các lĩnh vực như robot, trí tuệ nhân tạo (AI) hoặc an ninh mạng có thể nhận được mức hỗ trợ tài chính cao nhất từ quỹ nghiên cứu riêng của trường, đồng thời được bảo đảm nguồn tài trợ đối ứng từ quỹ quốc gia lên đến 3 triệu nhân dân tệ (tương đương hơn 400.000 USD).

Những ưu đãi như vậy – bao gồm quyền ưu tiên tiếp cận các quỹ nghiên cứu, tiền thưởng, trợ cấp nhà ở và hỗ trợ cho gia đình – được các trường đại học trên khắp Trung Quốc quảng bá hằng năm, thường gắn liền với chương trình “Nhân tài trẻ xuất sắc” do Chính phủ trung ương tài trợ.

Chương trình này là một phần của mạng lưới các quỹ và kế hoạch tuyển dụng lâu đời, được xem là danh giá tại Trung Quốc, thường mở cho cả nhà khoa học trong và ngoài nước.

Nỗ lực lâu dài của Trung Quốc trong việc giữ chân và thu hút nhân tài còn được hỗ trợ bởi sự trỗi dậy kinh tế và năng lực khoa học ngày càng mạnh. Nước này đã thay đổi chóng mặt trong vài thập niên, khi nền kinh tế tăng trưởng nhanh và Chính phủ tăng mạnh chi cho nghiên cứu – phát triển (R&D). Năm 2023, Trung Quốc chi hơn 780 tỷ USD cho R&D, so với khoảng 823 tỷ USD của Mỹ, theo dữ liệu mới nhất từ OECD.

Tham khảo CNN