Gia đình Việt Nam có bà nội là đào chèo xuất chúng được nhận Huân chương lao động cao quý, cháu gái là NSND nổi tiếng cả nước
Cả gia đình nghệ sĩ này đều gắn bó với nghệ thuật truyền thống dân tộc. Từ sân khấu đến giảng đường, họ đã truyền lửa đam mê cho bao thế hệ, góp phần bảo tồn và lan tỏa tinh hoa chèo Việt.
Trong dòng chảy của nghệ thuật chèo dân tộc, có những con người không chỉ để lại dấu ấn trên sân khấu mà còn truyền lửa đam mê cho nhiều thế hệ nối tiếp. Từ nghệ sĩ lừng danh cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX là cụ Cả Tam (Trịnh Thị Lan), đến người cháu nội là NSND Đoàn Thanh Bình và NSƯT Vũ Ngọc, cả ba đã viết nên một chương dài đầy tâm huyết và cống hiến cho nghệ thuật truyền thống Việt Nam.
NSND Trịnh Thị Lan - Cả Tam
Sinh năm 1886 tại thị trấn Cẩm Giàng (Hải Dương), nghệ sĩ Trịnh Thị Lan thường được gọi là Cả Tam được xem là một trong những đào chèo xuất chúng của sân khấu Việt giai đoạn cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Bà là đào chính, từng diễn cặp với hai nghệ sĩ nổi tiếng Trùm Thịnh và Nguyễn Đình Nghị trong các gánh hát lớn do Trùm Nghị đứng đầu.
Với lối diễn tinh tế, sắc sảo, bà để lại dấu ấn sâu đậm qua loạt vai kinh điển như Thị Mầu, Châu Long, Tú Bà, Đào Huế, Điềm Thị...
Sau 40 năm gắn bó với ánh đèn sân khấu, bà từng tuyên bố giã từ nghiệp diễn, trở về sống lặng lẽ tại quê nhà. Nhưng đến năm 1953, khi Nhà nước thành lập Đoàn Văn công Trung ương và mời bà tham gia, bà đã xóa bỏ lời thề năm xưa, sẵn sàng lên Việt Bắc truyền dạy lại nghệ thuật cho thế hệ trẻ trong hoàn cảnh kháng chiến gian khổ.
Nhờ những đóng góp không ngừng nghỉ, cụ Cả Tam được tín nhiệm bầu làm Ủy viên Ban Chấp hành Hội Liên hiệp Văn học - Nghệ thuật Việt Nam khóa đầu tiên, đồng thời được Nhà nước trao tặng Huân chương Lao động.
Năm 1984, bà được truy tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân đợt đầu tiên một sự ghi nhận xứng đáng cho cả cuộc đời cống hiến. Tại Nhà hát Chèo Việt Nam, chân dung của bà hiện diện trang trọng trong không gian thờ tổ nghề, như một biểu tượng bất tử của nghệ thuật chèo nước nhà.
NSND Đoàn Thanh Bình – truyền nhân kiệt xuất
Cháu nội của cụ Cả Tam là NSND Đoàn Thanh Bình. Nữ nghệ sĩ sinh năm 1954, lớn lên trong môi trường nghệ thuật khi cả cha mẹ đều là nghệ sĩ cải lương thuộc Đoàn Bắc Thái. Nhưng con đường của NSND Đoàn Thanh Bình không đi theo cải lương mà lại nối dài đam mê chèo từ người bà nội kính yêu.
Từ năm 10 tuổi, Thanh Bình đã được chính cụ Cả Tam truyền dạy từng làn điệu chèo cổ. Trước lúc mất, cụ còn để lại lời trăn trối mong cháu gái theo nghiệp tổ. Lời nguyện ấy đã được cụ gửi gắm đến GS.NSND Trần Bảng – người sau này trở thành thầy dìu dắt NSND Thanh Bình từ những ngày đầu tại Trường Trung cấp Nghệ thuật Sân khấu Việt Nam.
Trong suốt quá trình học tập, NSND Đoàn Thanh Bình được thụ hưởng kiến thức từ nhiều bậc thầy nổi tiếng như cô Xuân, cô Dịu Hương, cụ Lê Hiền, Năm Ngũ, Thúy Lan… Sự khổ luyện và năng khiếu bẩm sinh giúp bà nhanh chóng khẳng định tên tuổi tại Nhà hát Chèo Việt Nam sau khi tốt nghiệp năm 1975.
Bà là nghệ sĩ có giọng hát mẫu mực và lối diễn đậm chất truyền thống. Nữ nghệ sĩ từng giành Huy chương Vàng với vai chị Chúc trong Sông Trà Khúc (1985), vai Lã Thị trong Từ Thức (1990), và giải “Giọng hát hay nhất” tại Hội diễn Chèo năm 1992.
Sau hai thập kỷ biểu diễn, bà chuyển sang công tác giảng dạy tại Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội. Trong 15 năm đứng lớp, bà đào tạo nên nhiều thế hệ nghệ sĩ thành danh như NSND Tự Long, NSƯT Bá Dũng, NSƯT Ngọc Bích, NSƯT Hồng Tươi…
Không dừng lại ở chèo, khi bước vào độ tuổi ngoài 50, bà cùng chồng là NSƯT Vũ Ngọc bắt đầu theo học ca trù dưới sự hướng dẫn của NSND Phó Thị Kim Đức. Suốt 6 năm theo học và thực hành, hai nghệ sĩ không ngừng trau dồi, mở rộng khả năng biểu diễn cũng như nghiên cứu nghệ thuật truyền thống.
Ngay cả khi nghỉ hưu, NSND Đoàn Thanh Bình vẫn miệt mài đi dạy khắp các tỉnh Bắc Bộ, đồng thời tham gia nhiều dự án xã hội hóa như Chèo 48h, Tôi chèo về quê hương, mở lớp học trực tuyến… với mong muốn gìn giữ và lan tỏa tình yêu chèo đến đông đảo công chúng trong và ngoài nước.
NSƯT Vũ Ngọc người nghệ sĩ gắn bó trọn đời với chèo
Sinh năm 1946 tại Hà Nội, NSƯT Vũ Ngọc lớn lên trong gia đình có truyền thống nghệ thuật. Cha ông là NSND Tư Liên một danh hề chèo lừng danh, còn mẹ ông tuy không hoạt động biểu diễn nhưng lại có niềm đam mê mãnh liệt với chèo.
Thuở nhỏ, nhà ông ở ngay dưới tầng hầm của nhà hát Lạc Việt một địa điểm chuyên biểu diễn chèo, nên nghệ thuật dường như ngấm vào máu ông từ bé. Ngoài chèo, ông còn có cơ duyên tiếp xúc với nghệ thuật hầu đồng.
Năm 13 tuổi, ông được gia đình cho theo học khóa đầu tiên tại Trường Nghệ thuật Ca kịch Dân tộc Việt Nam. Sau gần 10 năm phục vụ tại Đoàn Văn công Trường Sơn, ông xuất ngũ và quay về trường học tiếp ngành chèo.
Cuộc gặp định mệnh giữa ông và nghệ sĩ Thanh Bình diễn ra vào dịp Tết tại nhà cô giáo cũ Lệ Hiền – người từng dạy cả hai. Cùng nền tảng chung và sự tác thành của gia đình, họ về chung một nhà vào năm 1978, khi Vũ Ngọc vừa tốt nghiệp và bắt đầu công tác giảng dạy.
Cặp nghệ sĩ đã tạo nên dấu ấn lớn với vai Tuần Ty – Đào Huế, từng được biểu diễn trong chuyến lưu diễn tại 5 quốc gia Tây Âu, trở thành hiện tượng sân khấu thời bấy giờ.
Từ cụ Cả Tam, đến NSND Đoàn Thanh Bình rồi NSƯT Vũ Ngọc, họ không chỉ là những người nghệ sĩ tài năng mà còn là những người truyền lửa bền bỉ cho chèo và ca trù Việt Nam. Họ không chỉ biểu diễn, mà còn nghiên cứu, giảng dạy, xã hội hóa nghệ thuật biến khán giả thành người yêu, hiểu và gìn giữ di sản dân tộc.
