GS. TS Nguyễn Quốc Dũng: 'Thiếu chuyên gia tư vấn cho chủ tịch tỉnh lệnh xả lũ thủy điện sớm'

Tại Diễn đàn “Chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ trong vận hành, bảo đảm an toàn đập, hồ chứa nước”, GS.TS Nguyễn Quốc Dũng cho rằng, lũ còn “chồng lũ” khi các đợt mưa xuất hiện liên tiếp, trong khi quy trình vận hành hồ hiện nay vẫn dựa trên mô hình lũ đơn, chưa theo kịp thực tế biến đổi khí hậu.

Thiếu đội ngũ tư vấn cho lãnh đạo tỉnh khi quyết định xả lũ

Đề cập công tác vận hành hồ chứa, GS Dũng cho rằng tình trạng “ai cũng đúng” đang gây khó khăn: chủ hồ khẳng định tuân thủ quy trình, Ban Chỉ huy phòng chống thiên tai cũng làm đúng quy định. Tuy nhiên, địa phương lại không có đội ngũ tư vấn chuyên sâu để tham mưu cho chủ tịch tỉnh trong những quyết định quan trọng như xả lũ sớm.

Phần lớn cán bộ tham mưu hiện nay thuộc Sở Nông nghiệp hoặc Công Thương, nhưng lại không chuyên sâu về thủy văn- thủy lực. Ông đề xuất Việt Nam có thể học mô hình văn phòng thủy văn tại cơ sở như Nhật Bản, Trung Quốc; trước mắt, các tỉnh có thể thuê tư vấn độc lập bằng nguồn xã hội hóa.

Một vướng mắc khác là xung đột lợi ích. “Nếu xả lũ sớm mà sau đó không mưa, hồ thiếu nước phát điện thì ai chịu trách nhiệm?”, TS Dũng đặt vấn đề.

Thực tế đã có nhà máy thủy điện xả sớm khiến hồ cạn, thiếu công suất phát điện và bị xử phạt. Trong khi đó, quy trình vận hành hồ hiện nay thiết kế theo nguyên tắc đầu mùa phải hạ mực nước đón lũ, giữa mùa xả theo lượng nước đến hồ, cuối mùa tích nước đạt mực nước dâng bình thường.

Tuy nhiên, đợt mưa lũ vừa qua xảy ra cuối mùa, khi các hồ đã tích đầy nên gần như không còn dung tích đón lũ. Với hồ thủy điện do doanh nghiệp đầu tư, ưu tiên phát điện khiến việc hạ mực nước trở nên chần chừ.

Ông dẫn ví dụ quy trình cho phép hồ xả 0–5.000 m³/s, “một khoảng quá rộng”. Buổi sáng, hồ có thể chỉ xả vài trăm m³/s; đến chiều, khi lượng nước đổ về tăng mạnh, hồ lập tức nâng lên 4.000 m³/s, khiến hạ du trở tay không kịp.

Từ thực tế vận hành bị động, TS Dũng đề xuất nghiên cứu cơ chế “thuê dung tích phòng lũ”. Theo đó, khi dự báo cần thêm dung tích đón lũ, Nhà nước yêu cầu hồ xả trước để tạo không gian an toàn; nếu lũ không xảy ra như dự báo, Quỹ phòng chống thiên tai sẽ bù phần sản lượng điện bị mất.

Theo số liệu, dù cả nước có hơn 7.300 hồ đập, dữ liệu kỹ thuật vẫn thiếu đồng bộ, hạ tầng công nghệ lạc hậu khiến các địa phương vận hành theo cách riêng. Chỉ 30% hồ có phương án ứng phó khẩn cấp, 9% được kiểm định an toàn, 31% có quy trình vận hành và 11% cắm mốc phạm vi bảo vệ.

Ứng dụng công nghệ còn thấp, nhiều loại hình đập mới chưa được quản lý

Tại diễn đàn, ông Phan Tiến An, Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi, cho biết Việt Nam có 7.315 đập, hồ chứa thủy lợi với tổng dung tích 15 tỷ m³, đảm bảo tưới cho 1,1 triệu ha và cấp 1,5 tỷ m³ nước cho sinh hoạt, công nghiệp. Tuy nhiên, mức độ ứng dụng công nghệ trong quản lý còn thấp, đặc biệt ở các hồ vừa và nhỏ.

Hiện chưa có cơ chế phối hợp thống nhất giữa các tỉnh trong cùng lưu vực. Dữ liệu giữa hồ thủy điện và thủy lợi cũng chưa được chia sẻ đầy đủ, thiếu một nền tảng điều hành chung.

TS Nguyễn Văn Mạnh (Viện Quy hoạch thủy lợi) cho biết các mô hình dự báo lũ vẫn phụ thuộc nhiều vào dữ liệu mưa, công nghệ dự báo lạc hậu nên cần sớm được nâng cấp.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và đô thị hóa làm giảm không gian thoát lũ, yêu cầu vận hành hồ bảo đảm an toàn hạ du ngày càng cấp thiết. Vì vậy cần hoàn thiện thể chế, tiêu chuẩn dữ liệu, lắp đặt quan trắc tự động, triển khai hệ thống cảnh báo lũ đa kênh, ứng dụng trí tuệ nhân tạo và xây dựng nền tảng điều hành thống nhất.

GS Dũng lưu ý nhiều loại hình đập như đập bùn thải, đập phục vụ du lịch vẫn chưa nằm trong khung pháp lý. Các sự cố ở Lâm Đồng gần đây cho thấy cần sớm hợp nhất quy định và tiến tới xây dựng Luật An toàn đập, tương tự mô hình tại Ấn Độ.

PGS.TS Hoàng Thái Đại (Hội Thủy lợi Việt Nam) cho rằng việc hợp nhất Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ giúp thống nhất chính sách, dữ liệu và quan trắc, giảm xung đột vận hành giữa thủy lợi và thủy điện.

Các chuyên gia thống nhất nhận định chỉ khi có cơ quan điều phối lưu vực, dữ liệu đầy đủ và nâng cấp công nghệ quản lý, quy trình vận hành liên hồ mới thực sự hiệu quả, giảm được rủi ro cho hạ du trong bối cảnh mưa lũ cực đoan ngày càng gia tăng.