Loại cây từng bị tận diệt tại Nam Trung Bộ nay trở thành 'vàng xanh', bán rễ giá chục triệu/kg

Xáo tam phân (tên khoa học: Paramignya trimera) là một cây thân leo thuộc họ Cam-quýt (Rutaceae), phân bố chủ yếu ở các tỉnh Nam Trung Bộ như Khánh Hòa, Ninh Thuận và Bình Thuận. Mọi bộ phận của cây từ lá, cành, thân, rễ đều được dân gian sử dụng trong các bài thuốc sắc, ngâm rượu để hỗ trợ điều trị bệnh gan, giảm đau xương khớp, an thần. Thậm chí, người ta còn truyền tai nhau là cây có công dụng hỗ trợ điều trị ung thư.

Xáo tam phân có nhiều công dụng nên từng bị khai thác quá mức. Ảnh minh họa

Một số công trình trong nước do Viện Dược liệu và các nhóm nghiên cứu đại học công bố cho thấy xáo tam phân chứa flavonoid, saponin, coumarin và một số hợp chất khác có hoạt tính chống oxy hóa, chống viêm. Dịch chiết từ rễ và thân có khả năng ức chế một số dòng tế bào ung thư trong phòng thí nghiệm và có tác dụng bảo vệ, cải thiện mô gan ở mô hình động vật. Những kết quả này tạo nền tảng cho nghiên cứu sâu hơn nhưng chưa thay thế được thử nghiệm lâm sàng quy mô lớn trên người.

Về kinh tế, lá và cành xáo tam phân có thể bán sau khoảng 3 năm trồng với giá 400.000–500.000 đồng/kg. Rễ là phần được cho là quý hơn, thu hoạch sau khoảng 6 năm và được giao dịch ở mức vài triệu đến chục triệu đồng một kilogram tùy chất lượng.

Vườn xáo tam phân của công ty PomGroup. Ảnh minh họa

Hiện nay, nhiều doanh nghiệp và hợp tác xã đầu tư mở rộng vùng nguyên liệu. Điển hình là công ty PomGroup (Khánh Hòa) đã đầu tư trồng thử nghiệm và mở rộng đến hàng chục hécta, chế biến trà túi lọc, nước đóng lon và một số sản phẩm dược liệu, đồng thời liên kết với nông dân để bao tiêu sản phẩm. Cuối năm 2023, một số sản phẩm xáo tam phân đã được xuất khẩu sang Trung Quốc thông qua đối tác tại Khánh Hòa, đánh dấu bước đầu của chuỗi giá trị từ trồng trọt - chế biến - xuất khẩu.

Xáo tam phân được chế biến thành trà túi lọc, nước đóng lon và sản phẩm dược liệu. Ảnh minh họa

Tuy nhiên, việc phát triển xáo tam phân cũng đối diện nhiều thách thức như nguồn gen hoang dã từng bị khai thác quá mức, nguy cơ làm giả sản phẩm trong bối cảnh nhu cầu tăng và khoảng cách giữa nghiên cứu phòng thí nghiệm với bằng chứng lâm sàng trên người. Các chuyên cảnh báo rằng xáo tam phân hiện chỉ nên được xem là vị thuốc hỗ trợ, người bệnh cần tham khảo ý kiến bác sĩ, đặc biệt khi đang dùng thuốc điều trị bệnh mạn tính.

Để xáo tam phân thực sự trở thành “hàng hoá bền vững”, cần đầu tư vào nghiên cứu lâm sàng, tiêu chuẩn hoá quy trình nhân giống - trồng - chế biến và quản lý nghiêm ngặt chuỗi cung ứng.Nếu được nghiên cứu bài bản, phát triển vùng trồng bền vững và ứng dụng công nghệ chế biến, loài cây này có thể trở thành sản phẩm “hai trong một”, vừa chăm sóc sức khỏe cộng đồng, vừa tạo nguồn thu cho nông dân miền Trung.