Nước ta chỉ có 3 nữ Giáo sư Toán học, đều là nhân tài hiếm có: Người được thiên tài thế giới dìu dắt, người nhận giải Kovalevskaia cao quý
Cả 3 nữ Giáo sư đều có những đóng góp to lớn cho nền Toán học nước nhà.
Toán học vẫn thường được xem là mảnh đất khắc nghiệt, nơi đòi hỏi sự bền bỉ, năng lực tư duy logic vượt trội và một niềm đam mê mãnh liệt. Trong lĩnh vực ấy, tên tuổi của 3 nữ Giáo sư Toán học: Hoàng Xuân Sính, Lê Thị Thanh Nhàn và Tạ Thị Hoài An đã trở thành biểu tượng cho trí tuệ, nghị lực và khát vọng cống hiến không ngừng nghỉ.
Giáo sư Toán học đầu tiên của Việt Nam
Nhắc đến Toán học Việt Nam thì chắc chắn không thể không nhắc đến Giáo sư, Tiến sĩ Khoa học, Nhà giáo Nhân dân Hoàng Xuân Sính.
Bà sinh năm 1933 tại Hà Nội. Sinh ra trong gia đình có truyền thống khoa bảng nên từ nhỏ Giáo sư Sính đã có niềm đam mê với học tập. Sau khi tốt nghiệp tú tài tại trường Chu Văn An (Hà Nội) bà sang Pháp du học tại trường Đại học Toulouse và học lên Thạc sĩ tại đây.
Năm 26 tuổi, khi cơ hội phát triển tại Pháp đang rộng mở, Giáo sư Sính chọn về Việt Nam. Bà trở về nước và công tác tại trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Tại đây, bà không chỉ dạy học mà còn nghiên cứu chương trình Tiến sĩ Toán học.
Trong một lần may mắn gặp được thiên tài Toán học thế kỷ 20 - Alexander Grothendieck, Giáo sư Sính đã trình bày nguyện vọng và được ông nhận lời hướng dẫn làm luận án Tiến sĩ. Trong suốt năm năm nghiên cứu, bà và thầy hướng dẫn chỉ liên lạc trao đổi 5 lần qua thư, mỗi lần cách nhau khoảng 8 tháng. Năm 1972, bà hoàn thành luận án Tiến sĩ Toán học.
Đến năm 1975, Giáo sư Sính sang Pháp và bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ tại Đại học Paris 7, trở thành người phụ nữ đầu tiên của Việt Nam đạt được thành tích này. Năm 1980, bà được công nhận là nữ Giáo sư Toán học đầu tiên của nước ta.
Năm 1988, bà khởi xướng thành lập Đại học dân lập Thăng Long – mô hình đại học tư đầu tiên tại Việt Nam thời kỳ đổi mới. Không xin ngân sách Nhà nước, bà vận động từng khoản quyên góp, lấy học phí bằng 10kg gạo/tháng. Bà cũng từng dùng toàn bộ tài sản cá nhân của mình để duy trì hoạt động cho trường.
Trong sự nghiệp của mình, ngoài công tác giảng dạy bà còn từng là đại biểu Quốc hội khóa XI (năm 2004), Phó Chủ tịch Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam khóa VI (2004), Phó Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam nhiệm kỳ 1987 – 1992.
Bên cạnh đó, bà còn là thành viên của nhiều hội đồng cấp quốc gia như: Hội đồng Giáo dục Quốc gia, Hội đồng Chính sách Khoa học và Công nghệ Quốc gia, Hội đồng biên soạn Từ điển Bách khoa Việt Nam…
Với những cống hiến bền bỉ và xuất sắc, bà được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nhà giáo Nhân dân vào năm 1996. Năm 2003, chính phủ Pháp trao tặng Huân chương Cành cọ Hàn lâm - một trong những phần thưởng cao quý nhất trong lĩnh vực giáo dục ghi nhận đóng góp của bà cho sự phát triển khoa học và hợp tác giáo dục giữa hai quốc gia Pháp – Việt.
“Xương rồng trổ hoa” giữa miền đất khó
Nếu Giáo sư Hoàng Xuân Sính là người mở đường, thì Giáo sư Lê Thị Thanh Nhàn – nữ Giáo sư Toán học thứ hai của Việt Nam lại là biểu tượng của nghị lực vươn lên từ nghèo khó.
Giáo sư Lê Thị Thanh Nhàn sinh năm 1970. Tuổi thơ của nữ Giáo sư gắn với những ký ức đói no ở làng quê, bà từng phải mót lúa, trồng rau để phụ giúp gia đình. Nhưng chính những thiếu thốn ấy lại nuôi dưỡng đam mê học Toán. Năm 16 tuổi, bà thi đỗ vào khoa Toán, Trường Đại học Sư phạm Việt Bắc và được giữ lại giảng dạy ngay sau khi tốt nghiệp.
Sau đó, bà theo học Thạc sĩ tại trường Đại học Sư Phạm Hà Nội. Năm 2001, Giáo sư Nhàn bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ tại Viện Toán học Việt Nam. 4 năm sau đó được phong hàm Phó Giáo sư – trở thành nữ Phó Giáo sư Toán học trẻ nhất cả nước thời điểm ấy.
Đáng quý hơn khi Giáo sư Nhàn được nhận giải thưởng Khoa học Viện Toán học cho cụm công trình nghiên cứu về Đại số giao hoán và giải Kovalevskaia quý trao thường niên cho các nhà nữ khoa học trong lĩnh vực khoa học tự nhiên.
Bà từng từ chối nhiều lời mời giảng dạy từ các trường danh tiếng trong và ngoài nước để gắn bó với Đại học Thái Nguyên. Gần 30 năm công tác tại đây, bà vừa là giảng viên, nhà nghiên cứu vừa giữ chức Hiệu trưởng (2014 - 2019). Sau này, bà chuyển về công tác tại Bộ Giáo dục và Đào tạo.
Năm 2015, Giáo sư Nhàn được Hội đồng Giáo sư nhà nước công nhận đạt chuẩn giáo sư vào năm 2015.
Nói về Giáo sư Nhàn, Giáo sư Trần Văn Nhung (Tổng Thư ký Hội đồng Chức danh Giáo sư nhà nước) từng nhận xét: "Đó là người phụ nữ rất đặc biệt". Ông nói, Toán học thường là lĩnh vực có thế mạnh của đàn ông nên với phụ nữ muốn thành công phải thực sự có nghị lực và đam mê.
"Cô Hoàng Xuân Sính được phong Giáo sư năm 1980. Mãi 35 năm sau Việt Nam mới có một nữ Giáo sư Toán thứ hai, đủ biết đoạn đường ấy dài như thế nào", ông nói thêm.
Chinh phục Toán học với hành trang là tình yêu của người cha
Nữ Giáo sư Toán học thứ ba là Tạ Thị Hoài An. Bà quê ở Nghệ An và sinh ra trong gia đình có truyền thống hiếu học. Cha của bà là giảng viên Toán, mẹ là bác sĩ.
Tiếp nối truyền thống của gia đình, bà thi đỗ thủ khoa ngành Sư phạm Toán trường Đại học Vinh. Sau đó, bà xuất sắc tốt nghiệp thủ khoa và được giữ lại trường làm giảng viên ở tuổi 21.
Vừa giảng dạy bà vừa theo học bậc Thạc sĩ rồi Tiến sĩ. Năm 2001, bà bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ. Sau đó không lâu, bà nhận học bổng sang học tại Viện Hàn lâm khoa học Đài Loan. Cũng tại đây, bà quyết định chuyển từ giảng viên sang làm nghiên cứu.
Năm 2009, bà được công nhận chức danh Phó Giáo sư. Cũng cùng năm đó, bà nhận được tài trợ nghiên cứu danh giá và khốc liệt nhất thế giới của Quỹ Humboldt (Đức).
Sau này bà bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ khoa học và trở thành người thứ hai của Việt Nam sở hữu học vị này. Năm 2023, bà được Hội đồng Giáo sư Nhà nước công nhận đạt chuẩn Giáo sư ở tuổi 51.
Từ năm 1980 khi Việt Nam có nữ Giáo sư Toán học đầu tiên, đến năm 2015 mới xuất hiện người thứ hai, rồi đến năm 2023 mới có người thứ ba. Hành trình đó không chỉ phản ánh sự khắc nghiệt của lĩnh vực Toán học, mà còn là tấm gương về lòng kiên trì, bản lĩnh và sự dấn thân của những người phụ nữ chọn đi con đường ít người đi.
