Pharmacity và dấu hỏi về trách nhiệm: Vì sao sản phẩm của đơn vị làm thuốc giả vẫn nằm trên kệ suốt 16 ngày sau khi vụ án bị khởi tố?
Khi một trong những chuỗi nhà thuốc lớn nhất cả nước vẫn bày bán sản phẩm của doanh nghiệp bị khởi tố vì làm thuốc giả, điều khiến dư luận băn khoăn không chỉ là sai sót xảy ra ở đâu, mà là mức độ nghiêm trọng của nó – và ai sẽ đứng ra nhận trách nhiệm để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng?
Cơ quan Cảnh sát điều tra (Bộ Công an) mới đây đã khởi tố, bắt tạm giam ông Phạm Vũ Khiêm – Giám đốc Công ty TNHH Herbitech với cáo buộc sản xuất thuốc giả. Vụ việc lập tức gây chấn động dư luận, khi các sản phẩm bị làm giả là thực phẩm bảo vệ sức khỏe dành cho trẻ nhỏ, nhóm đối tượng dễ bị tổn thương nhất về thể chất.
Trong khi đó, dư luận cũng đặt ra nhiều nghi vấn về trách nhiệm của hệ thống nhà thuốc Pharmacity với mạng lưới khoảng 1.000 cửa hàng trên toàn quốc, khi để sản phẩm vi phạm của Herbitech tiếp tục được bày bán ngoài thị trường.
Các sản phẩm của Herbitech, bao gồm: PMC Hoạt Huyết, PMC Gingko Biloba, PMC Joint Care, PMC Liver Support, vẫn xuất hiện tại nhiều chi nhánh đến tận ngày 13/5/2025, tức 16 ngày sau khi vụ án bị khởi tố. Trong suốt thời gian đó, Pharmacity không đưa ra cảnh báo chính thức nào tới người tiêu dùng, cũng không tiến hành thu hồi sản phẩm ngay cả khi vụ việc đã được phản ánh trên truyền thông.
Một số khách hàng cho biết chỉ biết đến thông tin từ báo chí và mạng xã hội, hoàn toàn không nhận được thông báo chính thức từ phía Pharmacity.
Trả lời báo chí, đại diện Pharmacity cho biết hệ thống đã dừng phân phối và thu hồi sản phẩm từ ngày 13/5, thời điểm thông tin vụ việc được lan rộng. Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng động thái này là quá chậm trễ, đặc biệt trong bối cảnh Pharmacity là hệ thống nhà thuốc quy mô toàn quốc và luôn cam kết kiểm soát chặt chẽ chất lượng sản phẩm.
Trong cuộc trao đổi với chúng tôi, Luật sư Nguyễn Phú Thắng (Công ty Luật Intercode, Đoàn Luật sư TP Hà Nội) đã chỉ ra những hệ quả pháp lý mà Pharmacity có thể phải đối mặt – từ xử phạt hành chính, bồi thường dân sự, cho đến khả năng bị xem xét trách nhiệm hình sự nếu có căn cứ cho thấy doanh nghiệp "biết nhưng vẫn bán".
Tuy nhiên, câu chuyện không chỉ dừng lại ở trách nhiệm của một chuỗi nhà thuốc lớn. Vụ việc đang gióng lên hồi chuông cảnh báo về nhiều lỗ hổng: Từ sự buông lỏng trong khâu hậu kiểm, khoảng trống trong quản trị thương hiệu, đến sự im lặng kéo dài suốt 16 ngày – một khoảng lặng khiến nhiều người đặt câu hỏi: Ai đang thực sự bảo vệ người tiêu dùng?
Xin ông cho biết, việc Pharmacity tiếp tục bày bán sản phẩm của Herbitech sau khi đơn vị này bị khởi tố vì sản xuất thuốc giả có thể bị xem là vi phạm quy định pháp luật nào? Đây có phải là biểu hiện của sự thiếu trách nhiệm trong bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng không?
Về mặt pháp lý, hành vi của Pharmacity khi tiếp tục bày bán công khai các sản phẩm của Hibertech có nguy cơ đối mặt với nhiều trách nhiệm pháp lý bao gồm trách nhiệm dân sự, trách nhiệm hành chính thậm chí cả trách nhiệm hình sự.
Trước hết, hành vi này còn có thể bị xử phạt vi phạm hành chính được quy định tại Khoản 8 Điều 10 Luật Bảo vệ người tiêu dùng 2016, theo đó chuỗi cửa hàng này đã phạm vào hành vi bị nghiêm cấm: “Tổ chức, cá nhân kinh doanh hàng hóa, dịch vụ không bảo đảm chất lượng gây thiệt hại đến tính mạng, sức khỏe, tài sản của người tiêu dùng”. Nếu có căn có xác định lô sản phẩm chức năng bày bán là giả thì doanh nghiệp có thể bị xử phạt vi phạm hành chính theo Nghị định 98/2020/NĐ-CP được sửa đổi bởi Nghị định số 17/2022/NĐ-CP) quy định xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động thương mại, sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng với mức phạt lên tới 140 triệu đồng và buộc thu hồi và tiêu huỷ các sản phẩm giả, kém chất lượng này.
Lưu ý mức phạt này cần phải đánh giá đúng mức độ, tính chất nghiêm trọng và căn cứ theo Luật xử phạt hành chính vì doanh nghiệp sở hữu hơn 1.000 cửa hàng Pharmacity trên toàn quốc.
Về trách nhiệm dân sự, nếu có hậu quả xảy ra trên thực tế thì người tiêu dùng, thông qua đại diện hợp pháp có thể yêu cầu nhà thuốc bồi thường thiệt hại theo quy định tại Điều 585 Bộ luật dân sự 2015. Mức bồi thường phụ thuốc vào tính chất của hành vi, lỗi của bên bị yêu cầu, hậu quả thực tế về sức khoẻ, tinh thần và chi phí hợp lý khám chữa bệnh do đã sử dụng sản phẩm giả, kém chất lượng gây ra.
Về trách nhiệm hình sự: Nếu làm rõ có sự chỉ đạo duy trì hoặc làm ngơ việc bày bán, phân phối sản phẩm của Herbitech sau khi dư luận, báo chí đã phản ánh về các sản phẩm chức năng Herbitech bị làm giả kết quả kiểm nghiệm, một số cá nhân lãnh đạo chủ chốt nhà sản xuất đã bị khởi tố hình sự về hành vi sản xuất thuốc giả, thì cá nhân liên quan chuỗi nhà thuốc này có thể bị xem xét khởi tố theo Điều 194 Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi bổ sung 2017 về “Tội sản xuất, buôn bán thuốc giả", với vai trò đồng phạm. Tuy nhiên việc quyết định xử lý hình sự trong trường hợp này cần phải cẩn trọng, đảm bảo không oan sai, không bỏ lọt tội phạm.
Về mặt đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội, việc một doanh nghiệp rất lớn sở hữu hàng nghìn cửa hàng thuốc trên khắp cả nước phản ứng chậm trễ, tiếp tục bày bán sản phẩm của một nhà sản xuất có thể gây hậu quả to lớn không thể xác định được. Điều này thể hiện sự xem nhẹ sức khỏe, thậm chí xem nhẹ luôn cả tính mạng người tiêu dùng, đặc biệt có sản phẩm chức năng cho trẻ nhỏ bước đầu xác định bị làm giả kết quả kiểm nghiệm để được công bố lưu hành. Một tập đoàn lớn như Pharmacity hành xử như vậy là không phù hợp, nếu không bị xử lý pháp lý thì uy tín của thương hiệu này cũng đã bị ảnh hưởng tiêu cực.
Nếu người tiêu dùng gặp tổn hại sức khỏe do sử dụng sản phẩm mang nhãn hiệu Pharmacity nhưng do Herbitech sản xuất, theo Bộ luật Dân sự và Luật Dược, Pharmacity có thể bị xử lý theo hướng nào? Trường hợp thiệt hại nghiêm trọng, chuỗi bán lẻ này có thể bị liên đới trách nhiệm hình sự không, thưa ông?
Về mặt dân sự, người tiêu dùng bị tổn hại sức khỏe do sử dụng thuốc hoặc thực phẩm chức năng nhãn hiệu Pharmacity, dù do Herbitech sản xuất, thì Pharmacity chắc chắn đối mặt với các yêu cầu bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo quy định tại Điều 584, Điều 587 Bộ luật Dân sự 2015, theo đó người gây thiệt hại do hành vi trái pháp luật xâm phạm đến tính mạng, sức khỏe, tài sản… phải bồi thường, nếu hàng hóa gây thiệt hại thì người sản xuất, cung ứng hoặc phân phối đều có thể bị yêu cầu liên đới trách nhiệm. Bởi lẽ, chuỗi bán lẻ này là bên trực tiếp đưa sản phẩm ra thị trường, đồng thời đóng vai trò như một trung gian thương mại gắn thương hiệu, nên sẽ không được miễn trừ trách nhiệm vì lý do “không trực tiếp sản xuất”.
Ngoài ra, theo quy định về điều kiện và trách nhiệm của cơ sở kinh doanh dược tại Luật Dược 2016, cơ sở bán thuốc như Pharmacity có nghĩa vụ bảo đảm chất lượng, nguồn gốc rõ ràng, được phép lưu hành, và nếu làm rõ có vi phạm, sẽ bị xử lý hành chính hoặc dân sự, tùy mức độ thiệt hại.
Thậm chí, theo Điều 194 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi 2017) quy định “Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh” không chỉ áp dụng cho người sản xuất, mà còn với các chủ thể buôn bán, cá nhân quản lý chuỗi, nhóm chuỗi và từng cửa hàng Pharmacity, nếu xác định có dấu hiệu cố ý buông lỏng kiểm tra, biết rõ Herbitech bị khởi tố nhưng vẫn duy trì hoạt động phân phối, bán lẻ.
Trường hợp chứng minh được vi phạm quy mô có tổ chức, có tính hệ thống và mục tiêu vụ lợi rõ ràng, thì chuỗi Pharmacity còn có thể bị xử lý với tư cách là pháp nhân thương mại phạm tội theo Điều 76 Bộ luật hình sự. Hình phạt bằng tiền với pháp nhân có thể lên đến 20 tỷ đồng, bị cấm hoạt động hoặc đình chỉ hoạt động vĩnh viễn.
Trong các tranh chấp liên quan đến thiệt hại sức khỏe do thuốc hoặc thực phẩm chức năng giả, trách nhiệm chứng minh thuộc về ai? Người tiêu dùng có thể khởi kiện ai và cần làm gì để bảo vệ quyền lợi của mình, thưa ông?
Trong các tranh chấp liên quan đến thiệt hại sức khỏe do sử dụng thuốc hoặc thực phẩm chức năng giả, người tiêu dùng – với tư cách nguyên đơn có nghĩa vụ cung cấp chứng cứ ban đầu theo quy định tại Điều 91 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015. Cụ thể, họ phải chứng minh: Đã sử dụng sản phẩm cụ thể nào (thông qua hóa đơn, vỏ hộp, đơn thuốc…); Có tổn hại sức khỏe sau khi sử dụng (giấy khám bệnh, bệnh án, phác đồ điều trị…); Có mối quan hệ nhân quả giữa việc sử dụng sản phẩm và tổn hại sức khỏe.
Sau khi người tiêu dùng đáp ứng được yêu cầu chứng minh ban đầu, trách nhiệm phản chứng sẽ chuyển sang doanh nghiệp: Họ buộc phải chứng minh rằng sản phẩm đạt tiêu chuẩn, không giả mạo, và không phải là nguyên nhân gây hại theo Điểm a, Khoản 1, Điều 91.
Tuy nhiên, do việc khởi kiện dân sự là một quá trình phức tạp, kéo dài và đòi hỏi hỗ trợ pháp lý chuyên sâu, nên trong thực tế, nhiều vụ việc được ưu tiên giải quyết bằng thương lượng hoặc thỏa thuận bồi thường ngoài tòa án. Đây thường là cách để giảm thiểu rủi ro pháp lý, tổn hại thương hiệu và tránh kéo dài tranh chấp.
Khi có căn cứ xác định được nguồn gốc, có thể kiện cả nhà sản xuất, trong trường hợp sản phẩm được phân phối qua hệ thống bán lẻ, như chuỗi Pharmacity, thì nhà phân phối, nhà bán lẻ cũng là đối tượng bị khởi kiện. Trong nhiều trường hợp, việc khởi kiện cả hai bên nhà sản xuất và nhà phân phối là cần thiết, đặc biệt khi có dấu hiệu cho thấy họ có sự phối hợp, bàn bạc trong việc đưa sản phẩm không đảm bảo chất lượng ra thị trường.
Để bảo vệ quyền lợi một cách hiệu quả, người tiêu dùng cần chủ động thực hiện một số bước quan trọng:
- Thu thập và lưu giữ đầy đủ chứng cứ: từ hóa đơn mua hàng, nhãn sản phẩm, bao bì, đến các hình ảnh, video hoặc ghi âm
- Tiến hành khám và giám định y khoa càng sớm càng tốt, nhằm xác định tình trạng tổn hại sức khỏe có liên quan đến việc sử dụng sản phẩm nghi vấn.
- Trong trường hợp không đạt được kết quả xử lý thỏa đáng, người tiêu dùng có thể khởi kiện dân sự tại Tòa án có thẩm quyền, hoặc gửi đơn tố cáo đến cơ quan điều tra, nếu có căn cứ cho rằng hành vi có dấu hiệu tội phạm như buôn bán thuốc giả, vi phạm an toàn thực phẩm…
Việc gắn thương hiệu Pharmacity lên sản phẩm do đơn vị khác gia công liệu có thể khiến người tiêu dùng nhầm lẫn đây là sản phẩm chính hãng? Theo ông, việc gắn nhãn theo cách này có vi phạm quy định về ghi nhãn hàng hóa và cạnh tranh không lành mạnh không? Có nên siết chặt hoặc cấm việc gắn nhãn nếu không kiểm soát chất lượng không thưa ông?
Việc Pharmacity gắn thương hiệu của mình lên sản phẩm do đơn vị khác gia công, nếu không ghi rõ thông tin về bên sản xuất thực tế trên nhãn hàng hóa, thì hoàn toàn có thể khiến người tiêu dùng nhầm lẫn đây là sản phẩm do chính Pharmacity trực tiếp sản xuất, từ đó gây hiểu lầm về chất lượng và nguồn gốc.
Điều 10 Nghị định số 43/2017/NĐ-CP (sửa đổi, bổ sung tại Nghị định số 111/2021/NĐ-CP), nhãn hàng hóa phải ghi rõ ràng tên và địa chỉ của tổ chức chịu trách nhiệm về chất lượng sản phẩm, cũng như thông tin về nơi sản xuất.
Nếu thông tin này bị mập mờ hoặc cố ý lược bỏ, thì hành vi đó vi phạm quy định ghi nhãn hàng hóa. Ngoài ra, theo Điều 45 Luật Cạnh tranh 2018, việc sử dụng nhãn mác gây nhầm lẫn về chủ thể sản xuất, chất lượng hoặc nguồn gốc hàng hóa có thể bị xem là đưa thông tin gian dối hoặc gây nhầm lẫn cho khách hàng về doanh nghiệp hoặc hàng hóa, dịch vụ.
Theo tôi, không nên cấm mô hình gắn nhãn, bởi điều đó sẽ bóp nghẹt đổi mới sáng tạo mô hình kinh doanh. Nhưng rất cần phải siết chặt trách nhiệm pháp lý đi kèm đối với mô hình đặt hàng gia công mang thương hiệu riêng, cụ thể:
- Bắt buộc công bố thông tin minh bạch trên nhãn, bao danh tính đơn vị gia công và đơn vị phân phối.
- Yêu cầu kiểm nghiệm độc lập định kỳ với các sản phẩm do bên thứ ba gia công.
- Áp dụng cơ chế hậu kiểm bắt buộc và kiểm định định kỳ, thay vì chỉ làm hồ sơ cho đủ thủ tục ban đầu bởi lẽ thời gian đầu doanh nghiệp sản xuất có thể tuân thủ, nhưng sau đó di chủ quan hoặc để giảm chi phí sản xuất, đã bỏ qua hoặc tự chế kết quả kiểm nghiệm chất lượng.
Ông đánh giá thế nào về khả năng kiểm soát chất lượng đầu vào của Pharmacity khi để một doanh nghiệp bị khởi tố về sản xuất thuốc giả trở thành đối tác cung ứng chính thức? Lỗ hổng lớn nhất đang nằm ở khâu nào trong chuỗi kiểm duyệt?
Việc một tập đoàn bán lẻ lớn như Pharmacity để một doanh nghiệp bị khởi tố vì sản xuất thuốc giả trở thành đối tác cung ứng chính thức cho thấy lỗ hổng nghiêm trọng trong khâu kiểm soát chất lượng đầu vào, đặc biệt là năng lực thẩm định đối tác và cơ chế hậu kiểm sản phẩm.
Theo tôi, điểm yếu lớn nhất hiện nay nằm ở năng lực đánh giá pháp lý và mức độ tuân thủ của bên gia công trước khi tiến tới hợp tác thương hiệu. Không thể chỉ dựa vào hồ sơ hành chính hay giấy tờ hợp lệ trên giấy mà bỏ qua việc thẩm tra thực tế năng lực sản xuất, hồ sơ pháp lý và lịch sử tuân thủ các quy chuẩn dược phẩm. Đây là rủi ro có tính hệ thống.
Ở các tập đoàn bán lẻ dược phẩm lớn, khâu tuyển chọn và kiểm duyệt đối tác cung ứng phải được thực hiện với tiêu chuẩn đặc biệt nghiêm ngặt, vì liên quan trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng và uy tín chuỗi phân phối. Việc để lọt một doanh nghiệp đang có dấu hiệu vi phạm nghiêm trọng vào chuỗi cung ứng, thậm chí trở thành đối tác thương hiệu cho thấy không chỉ sai sót đơn lẻ mà là sự thiếu vắng một quy trình kiểm soát chặt chẽ từ gốc đến ngọn.
Quan trọng hơn, vụ việc này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải rà soát lại toàn bộ cơ chế hậu kiểm, từ việc kiểm nghiệm định kỳ đến hệ thống cảnh báo sớm khi có dấu hiệu bất thường. Nếu không siết chặt, không loại trừ khả năng những lỗ hổng tương tự vẫn đang tồn tại ở nhiều chuỗi phân phối dược khác.
Động thái thu hồi sản phẩm sau 16 ngày kể từ khi vụ án được khởi tố có thể coi là quá trễ trong khía cạnh quản trị khủng hoảng không? Theo ông, doanh nghiệp đáng lẽ phải hành động ra sao ngay từ đầu để bảo vệ người tiêu dùng và thương hiệu?
Việc thu hồi sản phẩm sau 16 ngày kể từ khi vụ án bị khởi tố là một phản ứng quá chậm, không chỉ xét về khía cạnh quản trị khủng hoảng, mà còn từ góc độ trách nhiệm pháp lý và đạo đức doanh nghiệp. Trong ngành dược và thực phẩm chức năng, nơi rất nhạy cảm và rủi ro cao ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng, mỗi giờ trì hoãn là mỗi giơ tăng hậu quả, thiệt hại cho người bệnh, người tiêu dùng.
Khi thông tin về việc đối tác bị khởi tố vì sản xuất thuốc giả được công bố, doanh nghiệp phân phối như Pharmacity đáng lẽ phải ngay lập tức thực hiện biện pháp ứng phó khẩn cấp. Ít nhất, doanh nghiệp phải thực hiện một số hoạt động thể hiện tính trách nhiệm: Tạm ngừng lưu hành tất cả sản phẩm có liên quan để đánh giá mức độ rủi ro; Công bố thông tin cảnh báo sớm đến người tiêu dùng đã đang sử dụng; Phối hợp với cơ quan chức năng để kiểm định lại lô hàng; Và nếu phát hiện nguy cơ, phải chủ động bằng biện pháp nhanh chóng nhất thu hồi ngay lập tức, kèm cam kết hoàn trả, hỗ trợ người tiêu dùng bị ảnh hưởng.
Tóm lại tập đoàn sở hữu Pharmacity có khả năng nhận biết nguy cơ, rủi ro có thể tác động đến hàng vạn, hàng chục vạn người tiêu dùng, pháp luật cũng buộc họ phải biết nguy cơ đó. Song “sự bất động” trong khoảng thời gian 16 ngày này có thể gây ra vô số hậu quả không lường mà đến nay bản thân họ cũng không thể lường hết.
Từ vụ việc này, ông có cho rằng hệ thống pháp luật hiện hành đang để lộ khoảng trống nào trong việc giám sát chất lượng sản phẩm trong chuỗi phân phối dược phẩm và thực phẩm chức năng? Cần kiến nghị gì để bịt lỗ hổng?
Vụ việc này thực sự lộ ra một số khoảng trống trong hệ thống pháp luật hiện hành, đặc biệt là ở khâu giám sát chất lượng sản phẩm trong chuỗi phân phối dược phẩm và thực phẩm chức năng. Quy định về truy xuất nguồn gốc và công khai thông tin trên nhãn hàng hóa còn khá lỏng lẻo, dễ dãi. Doanh nghiệp hoàn toàn có thể "gắn thương hiệu" mà không buộc phải ghi rõ tên nhà sản xuất thực tế trên bao bì, từ đó tạo ra một khoảng mờ pháp lý, gây nhầm lẫn, bản thân cơ quan quản lý cũng khó khăn khi truy vết.
Từ thực trạng này, có một số gợi ý bổ sung hành lang pháp lý về ngành dược và thực phẩm chức năng, theo đó cần quy định: Trách nhiệm kiểm nghiệm định kỳ với đơn vị gia công; Nghĩa vụ công bố công khai nhà sản xuất trên nhãn sản phẩm; Ban hành quy chế riêng cho mô hình “gia công – gắn nhãn”: Phân phối không còn là “bên trung gian thụ động” mà phải chịu trách nhiệm pháp lý cao hơn nhà sản xuất; Tăng cường cơ chế hậu kiểm bắt buộc: Kiểm tra đột xuất, công bố công khai các vi phạm liên quan đến chất lượng và nguồn gốc; Thiết lập cơ chế cảnh báo rủi ro sớm trong ngành dược và thực phẩm chức năng, tương tự như hệ thống cảnh báo sản phẩm nguy hiểm tại châu Âu (Safety Gate) - mạng lưới giám sát - đánh giá - cảnh báo liên ngành; Và cuối cùng, cần quy định chi tiết trách nhiệm bồi thường và công khai xin lỗi bắt buộc đối với các doanh nghiệp để xảy ra thiệt hại cho người tiêu dùng, tránh “bắt cóc bỏ đĩa”, xử phạt xong lại đâu vào đấy.
