Tỉnh dưới 1 triệu dân, nhỏ thứ 2 cả nước giáp Nam Định và Ninh Bình, sở hữu ngôi chùa lớn nhất thế giới, cách Hà Nội khoảng 50km
Đây là vùng đất có bề dày lịch sử, lưu giữ những dấu ấn văn hóa đặc trưng của châu thổ sông Hồng, trong đó có Bảo vật quốc gia Trống đồng Ngọc Lũ.
Hà Nam, một trong những tỉnh nhỏ nhất Việt Nam với diện tích chỉ hơn 860km2, chỉ rộng hơn Bắc Ninh, là cửa ngõ phía Nam của thủ đô Hà Nội, cách đó hơn 50km. Tỉnh có vị trí địa lý chiến lược, giáp Hà Nội ở phía Bắc, Hưng Yên và Thái Bình ở phía Đông, Nam Định và Ninh Bình ở phía Nam, và Hòa Bình ở phía Tây. Dân số Hà Nam là 892.755 người tính đến ngày 1/4/2024.
Hà Nam được các nhà sử học miêu tả như một bức tranh sống động, nằm giữa bốn dòng sông hùng vĩ: Sông Hồng ở phía Đông, sông Đáy ở phía Tây, sông Châu ở phía Bắc, và sông Vị Hoàng ở phía Nam. Đây là vùng đất có bề dày lịch sử, lưu giữ những dấu ấn văn hóa đặc trưng của châu thổ sông Hồng, trong đó có Bảo vật quốc gia Trống đồng Ngọc Lũ - một biểu tượng sâu sắc của văn hiến Việt Nam.
Trong quá trình phát triển, Hà Nam từng là một phần quan trọng của Đại La thành, thuộc Hà Nội, và trải qua nhiều triều đại phong kiến, luôn là một điểm tựa vững chắc. Vị trí địa lý của Hà Nam đặc biệt quan trọng khi nằm ở trung tâm của một vòng tròn các kinh đô và đô thị cổ kính như Thăng Long, Hoa Lư, phủ Thiên Trường của nhà Trần, và Phố Hiến ở Hưng Yên.
Hà Nam nổi tiếng với nền văn minh lúa nước lâu đời và nền văn hóa dân gian đa dạng. Tỉnh này là nơi sinh sống của nhiều thế hệ nghệ sĩ chèo, hát chầu văn, hầu bóng, và ca trù, thể hiện sự phong phú trong di sản văn hóa truyền thống. Bên cạnh đó, Hà Nam cũng là điểm tụ hội của nhiều lễ hội truyền thống và di tích lịch sử, làm phong phú thêm bản sắc văn hóa và lịch sử của vùng đất này.
Hơn 130 năm ghi dấu danh xưng “Hà Nam”
Vào năm 1831 dưới thời vua Minh Mạng, nhà Nguyễn thực hiện cải cách hành chính lớn, chia cả nước thành 29 tỉnh từ các trấn, trong đó có tỉnh Hà Nội bao gồm phủ Lý Nhân, là vùng đất ngày nay thuộc tỉnh Hà Nam.
Khi Tổng đốc Hà Ninh - Hoàng Diệu trình bày khó khăn trong quản lý do địa hình phức tạp và đặc thù khu vực, đã đề xuất tách một phần tỉnh Hà Nội để thành lập tỉnh mới. Sau nhiều tranh luận qua các triều đại của các vua Thiệu Trị và Tự Đức, yêu cầu này ngày càng được thấy rõ tính cấp thiết.
Cuối cùng, vào ngày 20/10/1890, dưới sự ủng hộ của Toàn quyền Đông Dương J.G Piquet, tỉnh Hà Nam chính thức được thành lập từ một phần đất của phủ Lý Nhân cùng với một số khu vực khác từ Hà Nội và Nam Định.
Theo báo Hà Nam điện tử, những người quan tâm đưa ra 3 kiến giải khác nhau về cái tên “Hà Nam”: Một là, Hà Nam: vùng đất phía Nam của thủ đô; Hai là, Hà Nam: tên ghép 2 chữ đầu của Hà Nội, Nam Định; Ba là, Hà Nam: vùng sông nước phía Nam, nói khác đi là ở phía Nam Hồng Hà (sông Hồng).
Khi thành lập tỉnh, hình thức chính quyền có sự thay đổi theo chính quyền bảo hộ. Nắm toàn quyền bởi một viên Công sứ Pháp có tên là Phera, Tuần phủ chưa được triều đình cử mà mọi việc do viên Bố chính đảm nhiệm. Mãi đến năm 1904, Hà Nam mới có Tuần phủ của Nam triều là Nguyễn Hữu Đắc.
Năm 1965, Ủy ban thường vụ Quốc hội phê chuẩn hợp nhất hai tỉnh Nam Định và Hà Nam thành tỉnh mới Nam Hà. Năm 1975, tỉnh Nam Hà tiếp tục hợp nhất với tỉnh Ninh Bình thành tỉnh Hà Nam Ninh.
Sau 16 năm sáp nhập, đến năm 1991, tỉnh Hà Nam Ninh được tách ra thành tỉnh Nam Hà và Ninh Bình. 5 năm sau, tỉnh Nam Hà được chia tách để tái lập tỉnh Hà Nam và Nam Định như hiện nay.
Danh xưng Hà Nam đã được khắc sâu trên bản đồ Việt Nam hơn 130 năm. Tuy nhiên, di sản lịch sử và văn hiến của mảnh đất núi Đọi - sông Châu này lại vươn xa hàng nghìn năm về trước. Khi nhìn lại những dấu ấn lịch sử sâu đậm và những trầm tích văn hóa rực rỡ của quê hương, niềm tự hào và sự tự tin của chúng ta càng được củng cố, đồng thời kỳ vọng về một tương lai phát triển thịnh vượng cho Hà Nam ngày càng lớn mạnh.
Mảnh đất anh hùng và văn hiến sâu sắc
Hà Nam không chỉ là danh xưng trên bản đồ Việt Nam suốt 130 năm qua, từ ngày 20/10/1890, mà còn là nơi chứng kiến những trang sử hào hùng của dân tộc. Từ thời Vua Hùng, những anh hùng như Thiện Công và Vực Công đã đứng lên đánh giặc Ân để bảo vệ bờ cõi Văn Lang. Sang đến những năm đầu Công nguyên, Hà Nam cũng là nơi sản sinh ra các nữ tướng oanh liệt như Cao Thị Liên, Quỳnh Chân, Nguyệt Nga, những người đã cùng hàng chục nữ tướng khác chiêu binh, tụ nghĩa dưới cờ Hai Bà Trưng để giải phóng dân tộc.
Vào thời Tiền Lý, tướng quân Đinh Lôi đã trợ giúp Lý Nam Đế xây dựng và củng cố nghiệp vương. Qua các thời kỳ Đinh, Tiền Lê, Lý, Trần, và Hậu Lê, Hà Nam luôn là nơi có những vị tướng tài ba và anh hùng lập nên những công tích hiển hách. Đặc biệt, Bảo Nghĩa Vương Trần Bình Trọng, người con của Hà Nam, với câu nói bất hủ "Ta thà làm quỷ nước Nam chứ không thèm làm vương đất Bắc", đã trở thành niềm tự hào của bao thế hệ người dân Việt Nam. Trong giai đoạn đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp, Hà Nam cũng đã chứng kiến sự kiện Đinh Công Tráng và Đề Yêm dựng cờ khởi nghĩa, góp phần vào lịch sử đấu tranh giành độc lập.
Ngoài ra, Hà Nam còn được mệnh danh là miền "đất lành", nơi Đại Hành Hoàng đế Lê Hoàn đã chọn để thực hiện lễ Tịch điền vào Xuân Đinh Hợi năm 987, khởi xướng một phong tục tốt đẹp về khuyến nông, thể hiện sự quan tâm đến nông nghiệp và phát triển kinh tế.
Về văn hóa, Hà Nam là quê hương của Trống đồng Ngọc Lũ và Bia "Sùng Thiện Diên Linh", tượng trưng cho truyền thống lâu đời và giàu có. Hiện tại, Hà Nam có tới 1.784 di tích lịch sử, văn hóa, trong đó có chùa Long Đọi Sơn và đền Trần Thương. Vùng đất này còn nổi tiếng với các điệu múa hát truyền thống như Múa hát Dậm Quyển Sơn và Hát Trống quân, cùng với những lễ hội đặc sắc như Lễ hội chùa Bà Đanh, Lễ phát lương Đức Thánh Trần, mang đậm bản sắc văn hóa của vùng núi Đọi - sông Châu.
Trong quá trình chấn hưng và xây dựng đất nước, Hà Nam tự hào về những đóng góp của 58 vị đại khoa cùng với những nhân vật lịch sử nổi tiếng như Lý Trần Thản, Trương Công Giai. Không chỉ có vậy, Hà Nam cũng là nơi sản sinh ra những nhà văn sĩ tài ba như Nguyễn Khuyến, Nam Cao. Trong thời kỳ cách mạng, Hà Nam còn là nơi chứng kiến sự hy sinh của nhiều chiến sĩ tiền bối như Lương Khánh Thiện và Nguyễn Hữu Tiến, cùng với các sự kiện lịch sử mang tính anh hùng cao cả.
Du lịch ‘mảnh đất anh hùng’
Hà Nam, thuộc vùng đồng bằng sông Hồng, trải qua mùa hè nóng ẩm và mùa đông lạnh. Để tránh cái nóng của mùa hè, du khách nên tham quan vào mùa thu hoặc đông. Đặc biệt, từ tháng 1 đến tháng 3 hàng năm là mùa lễ hội sôi động, và rằm tháng 4 diễn ra lễ hội Phật đản, thích hợp để khám phá các ngôi chùa.
Hà Nam nằm ở cửa ngõ phía nam Hà Nội, là điểm qua đường khi đi từ Hà Nội đến các tỉnh Nam Định, Ninh Bình, Thanh Hóa.
Đối với phương tiện công cộng, xe khách Sao Việt có giá vé 80.000 đồng, thời gian di chuyển khoảng một tiếng, trong khi xe Việt Trung và xe Thiên Trường có giá vé 50.000 đồng mất 1.5 đến 2 tiếng. Limousine cung cấp dịch vụ cao cấp hơn với giá 90.000 đồng một vé.
Nếu di chuyển bằng tàu, Ga Phủ Lý là một điểm dừng chính trên tuyến đường sắt Bắc - Nam, với giá vé từ 60.000 đồng và thời gian di chuyển hơn một tiếng từ Hà Nội. Tàu hỏa cung cấp cơ hội ngắm cảnh dọc đường và trải nghiệm thú vị nhưng có thời gian cố định.
Hiện tại, Hà Nam chưa có sân bay dân dụng, vì vậy du khách từ xa thường bay đến Hà Nội và sau đó di chuyển đến Hà Nam.
Một số điểm du lịch nên ghé thăm khi tới Hà Nam:
1. Chùa Bà Đanh
Chùa Bà Đanh, còn được biết đến với tên gọi Bảo Sơn tự, tọa lạc bên cạnh ngọn núi Ngọc thơ mộng thuộc huyện Kim Bảng, Hà Nam. Chùa không chỉ là điểm du lịch tâm linh mà còn lưu giữ những câu chuyện liêu trai, huyền bí đã được truyền tụng qua nhiều thế hệ. Nổi bật trong số đó là sự tích về bức tượng thần Pháp Vũ hay còn gọi là Bà Đanh. Câu thành ngữ "vắng như chùa Bà Đanh" phản ánh sự vắng vẻ đặc biệt của ngôi chùa, được cho là do linh thiêng tới mức, những ai trái ý sẽ bị trừng phạt, khiến nhiều người e ngại không dám ghé thăm.
Một giải thích khác cho sự vắng vẻ này là do chùa nằm ở một vị trí khó tiếp cận, xung quanh là rừng rậm hoang vu, và muốn đến phải đi đò sang sông, vì thế ít người lui tới. Tính cách thử thách này giúp chùa Bà Đanh giữ được vẻ thanh bình và nghiêm trang.
2. Nhà Bá Kiến
Tại làng Vũ Đại, nay là thôn Nhân Hậu, xã Hòa Hậu, huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam, là quê hương của nhà văn Nam Cao và cũng là nguyên mẫu của làng Đại Hoàng trong tác phẩm "Chí Phèo". Ngôi nhà ba gian mà nhân vật Bá Kiến từng sinh sống vẫn còn đó và trở thành một điểm tham quan hấp dẫn cho những ai yêu mến văn học Việt Nam.
Ngôi nhà này trước đây thuộc sở hữu của Trần Duy Bính, người được Nam Cao lấy làm nguyên mẫu cho nhân vật Bá Kiến. Trần Duy Bính, hay còn gọi là Bá Bính, là một ngụy viên Bắc kỳ đã qua đời năm 1946. Những câu chuyện và nhân vật lịch sử này đã trở thành một phần quan trọng của di sản văn hóa Hà Nam.
Chùa Tam Chúc, tọa lạc tại thị trấn Ba Sao và xã Khả Phong, huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam, được biết đến là ngôi chùa lớn nhất Việt Nam. Với khoảng cách khoảng 60 km từ trung tâm Hà Nội, chùa không chỉ là điểm đến tâm linh mà còn là một trong những địa điểm du lịch thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước, kết nối với khu du lịch chùa Hương, Bái Đính và khu bảo tồn thiên nhiên Vân Long.
Chùa nổi bật với Vườn cột kinh, nơi có 32 cột kinh cao 13,5m, mỗi cột nặng khoảng 200 tấn, được thiết kế giống như cột kinh của chùa Nhất Trụ ở cố đô Hoa Lư, Ninh Bình. Điện Tam Thế, với chiều cao 39m và diện tích sàn 5.439m2, có thể chứa đến 5.000 phật tử cùng lễ bái. Trong điện có ba bức tượng Phật bằng đồng, mỗi bức nặng hơn 200 tấn, tượng trưng cho "Quá khứ, hiện tại và tương lai", với phía sau mỗi tượng là lá bồ đề dát vàng.
Trên đỉnh núi Thất Tinh, Chùa Ngọc được xây dựng hoàn toàn từ đá granite đỏ, bên trong thờ tượng Đức Phật bằng hồng ngọc nặng 4.000kg. Để đến chùa, du khách sẽ leo 299 bậc thang đá, từ đó có thể ngắm nhìn toàn cảnh chùa Tam Chúc.
Ngoài ra, du khách cũng có thể thăm Điện Quán Thế Âm Bồ Tát, nơi đặt pho tượng Phật bằng đồng nguyên khối nặng 100 tấn, và Điện Pháp Chủ với tượng đồng nguyên khối nặng 150 tấn. Những điểm tham quan khác bao gồm đình Tam Chúc và khu vực hồ Lục Nhạc, mang lại cho du khách cái nhìn toàn diện về sự hài hòa giữa kiến trúc và thiên nhiên tại ngôi chùa này.
*Tổng hợp/Tham khảo: Báo Hà Nam, CTTĐT tỉnh Hà Nam, Sở VH, TT & DL tỉnh Hà Nam
