Vingroup, Thaco, Hòa Phát không thể gánh cả nền kinh tế: Bao giờ ‘rừng chim sẻ’ cùng bay với ‘đại bàng’?

Gần 40 năm sau công cuộc Đổi mới, khu vực kinh tế tư nhân ở Việt Nam đã phát triển vượt bậc về số lượng nhưng lại giậm chân tại chỗ về chất lượng và năng suất. Với hơn 940.000 doanh nghiệp cùng hơn 5 triệu hộ kinh doanh phi nông nghiệp, khu vực này chiếm tới 98% tổng số doanh nghiệp, đóng góp khoảng 55% GDP, hơn 30% ngân sách nhà nước, 56% tổng vốn đầu tư toàn xã hội và tạo ra việc làm cho hơn 85% lực lượng lao động.

Tuy nhiên, tỷ lệ đóng góp vào GDP đã gần như không đổi suốt từ năm 2011 đến nay, chỉ quanh mốc 50–55%. Đây là một nghịch lý sâu sắc và đáng lo ngại: một lực lượng chiếm ưu thế tuyệt đối về số lượng nhưng lại chưa được “giải phóng” toàn diện về chất lượng, tiềm lực và sức lan tỏa.

Vùng xám thể chế và “trần” phát triển: Những lực cản dai dẳng

Tại Hội thảo “Tháo gỡ bất cập chính sách để phát huy vai trò của kinh tế tư nhân trong nền kinh tế Việt Nam” do Báo Nhân Dân, Đài Truyền hình Việt Nam (VTV) và Hiệp hội Doanh nghiệp TP. Hồ Chí Minh (HUBA) tổ chức ngày 21/03/2025, các chuyên gia kinh tế đã đi thẳng vào những mâu thuẫn gai góc nhất trong kiến trúc thể chế hiện hành.

Theo TS. Cấn Văn Lực, Thành viên Hội đồng tư vấn chính sách tài chính – tiền tệ Quốc gia, Việt Nam hiện có tới 5,2 triệu hộ kinh doanh phi nông nghiệp nhưng khoảng 3,1 triệu chưa đăng ký, đồng nghĩa với việc tồn tại một “vùng xám thể chế” khổng lồ – nơi không chịu bất kỳ điều tiết nào về pháp lý, không thể tiếp cận tín dụng chính thức, công nghệ hay các chính sách khuyến khích đổi mới sáng tạo. Hệ quả là nguồn lực bị phân tán, méo mó, không thể tích hợp vào chuỗi giá trị và hoàn toàn đứng ngoài hệ sinh thái sản xuất hiện đại.

Các đại biểu điều hành phiên tọa đàm. Ảnh: Báo Nhân dân.

TS. Nguyễn Đức Kiên, nguyên Tổ trưởng Tổ tư vấn kinh tế của Thủ tướng, cho rằng phần lớn doanh nghiệp tư nhân khởi đầu từ mô hình gia đình, thiếu khả năng quản trị chuyên nghiệp, hạn chế tiếp cận vốn trung – dài hạn và không đủ điều kiện gia nhập các chuỗi cung ứng toàn cầu. Bên cạnh đó, sự chồng chéo trong các thủ tục hành chính, cơ chế xin – cho còn len lỏi khiến chi phí giao dịch bị đẩy lên cao và doanh nghiệp tư nhân dễ rơi vào trạng thái “không muốn lớn, không thể lớn”.

Đồng chí Thái Thanh Quý, Phó Trưởng Ban Thường trực Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương, nhấn mạnh rằng việc trì trệ cải cách trong lĩnh vực đầu tư, tín dụng, tiếp cận đất đai và dữ liệu đang gây ra nghẽn cổ chai trong toàn bộ hệ sinh thái kinh tế tư nhân. Trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam phải cạnh tranh ngày càng gay gắt với khu vực và thế giới, những vùng “trũng” thể chế này là rào cản không thể phớt lờ nếu muốn nâng cấp mô hình tăng trưởng và thúc đẩy động lực nội sinh.

Hệ sinh thái liên kết đa tầng: Từ “chim sẻ” đến “đại bàng” cùng bay

PGS.TS Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, đưa ra một hình ảnh ẩn dụ đầy gợi hình khi cho rằng: “Doanh nghiệp lớn phải là xương sống, doanh nghiệp vừa và nhỏ là mạch máu, còn hộ kinh doanh là thần kinh cảm ứng của nền kinh tế”. Theo ông, phát triển kinh tế tư nhân không thể là bài toán tách rời từng nhóm chủ thể, mà phải là chiến lược toàn diện dựa trên cấu trúc hệ sinh thái liên kết đa tầng – nơi mọi mắt xích đều có vai trò thiết yếu.

Tuy nhiên, để kiến tạo một hệ sinh thái như vậy, điều kiện tiên quyết là phải dỡ bỏ “trần thể chế” và thiết kế lại chính sách theo “số đo riêng” cho từng tầng doanh nghiệp, thay vì “may đồng phục” như hiện nay.

Ông Nguyễn Quốc Kỳ, Chủ tịch HĐQT Vietravel, đề xuất kiến tạo một mô hình “kiềng ba chân”: Nhà nước – thị trường – doanh nghiệp, trong đó chính quyền phải chuyển hẳn từ tư duy “quản lý” sang “phụng sự”, với hệ thống KPI cụ thể cho từng bộ ngành trong thực hiện các nhiệm vụ hỗ trợ doanh nghiệp. Việc thiếu các chỉ tiêu kinh tế lượng rõ ràng và minh bạch đang khiến việc hoạch định và đánh giá chính sách trở nên cảm tính, thiếu hiệu quả và dễ rơi vào hình thức.

Theo bà Bùi Thu Thủy, Phó Cục trưởng Cục Phát triển Doanh nghiệp tư nhân và Kinh tế tập thể (Bộ Tài chính), cơ quan soạn thảo dự thảo Nghị quyết mới của Bộ Chính trị, việc “không hình sự hóa các quan hệ kinh tế hợp pháp” sẽ được quy định rõ trong văn bản, bên cạnh các chính sách như miễn thuế ba năm đầu cho doanh nghiệp mới, bỏ cơ chế thuế khoán cho hộ kinh doanh, mở rộng bảo lãnh tín dụng theo mô hình Nhật Bản, và phân vai rõ ràng giữa các nhóm doanh nghiệp lớn, vừa và nhỏ. Đây là những chuyển động tích cực cần được thể chế hóa nhanh chóng để trở thành hiện thực.

Kích hoạt động lực đổi mới sáng tạo: Khơi thông vốn, công nghệ và mặt bằng

Trong bối cảnh nền kinh tế đang bước vào giai đoạn chuyển đổi số và chuyển đổi xanh sâu rộng, các chuyên gia đều đồng thuận rằng đổi mới sáng tạo sẽ là trụ cột tạo ra tăng trưởng đột phá và lan tỏa. Ông Nguyễn Quang Huy, Phó Chủ tịch Hiệp hội Khởi nghiệp quốc gia, đề xuất mô hình “blended finance” – một quỹ đầu tư mạo hiểm có sự tham gia của doanh nghiệp trong nước (30%), khu vực FDI và kiều bào (30–40%) và Nhà nước (30%). Mô hình này nếu được luật hóa sẽ huy động hàng chục tỷ USD cho các công nghệ lõi như AI, blockchain, công nghệ sinh học trong vòng một thập niên tới.

Tuy nhiên, hiện hành lang pháp lý vẫn chưa bắt kịp thực tiễn. Sau 6 năm thực hiện Nghị định 38/2017 về hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo, cả nước mới chỉ huy động được vài trăm tỷ đồng – một con số quá nhỏ bé so với tiềm năng. Điều này đòi hỏi phải “cởi trói thể chế”, nhất là trong việc cho phép doanh nghiệp thử nghiệm, thất bại và tái khởi nghiệp mà không bị vướng vòng pháp lý.

Ngoài ra, ông Johnathan Hạnh Nguyễn, Chủ tịch IPPG, kiến nghị cho phép tư nhân được tiếp cận và khai thác các bất động sản thương mại do Nhà nước nắm giữ nhưng đang bị bỏ không hoặc sử dụng kém hiệu quả. Trong bối cảnh chi phí thuê mặt bằng chiếm tới 30–40% tổng chi phí vận hành của doanh nghiệp bán lẻ và dịch vụ, đề xuất này có thể tạo ra bước ngoặt trong cải thiện năng suất toàn ngành.

Từ góc nhìn công nghiệp, ông Nguyễn Viết Toàn – Chủ tịch Hội Doanh nghiệp quận Tân Phú – cho rằng cần cho phép tăng mật độ xây dựng, giảm thuế nhập khẩu linh kiện công nghệ và học theo mô hình “nhà máy cao tầng” của Singapore, Malaysia để tối ưu hóa không gian sản xuất. Những thay đổi này sẽ mở đường cho các doanh nghiệp nhỏ vươn lên tham gia sâu vào chuỗi cung ứng toàn cầu, góp phần hiện thực hóa mục tiêu “Việt Nam là mắt xích không thể thiếu trong chuỗi giá trị toàn cầu”.

Không thể trông đợi vài ngọn núi – Cần một cánh rừng tư nhân vững mạnh

Tổng kết hội thảo, ông Nguyễn Ngọc Hòa, Chủ tịch HUBA, nhấn mạnh rằng “không nền kinh tế nào mạnh nếu chỉ trông cậy vào vài ngọn núi cao”, mà phải kiến tạo cả một cánh rừng – nơi các “cây lớn” và “cây nhỏ” cùng sinh trưởng trong một môi trường thể chế công bằng, minh bạch và hiệu quả. Ông đề xuất thiết lập hệ thống KPI định lượng cho từng bộ ngành dựa trên số lượng doanh nghiệp mới thành lập, tăng trưởng TFP, tỷ lệ nội địa hóa và khả năng tích hợp vào chuỗi cung ứng toàn cầu.

Sự phát triển của kinh tế tư nhân không thể chỉ dựa vào lòng quả cảm của doanh nhân, mà phải được bảo vệ bằng luật pháp minh bạch, hỗ trợ bằng chính sách thông thoáng và tiếp sức bởi một Nhà nước đồng hành, kiến tạo. Việt Nam không thiếu tài năng, không thiếu khát vọng, nhưng muốn bứt phá thì phải quyết liệt “cởi trói thể chế mềm”, phá vỡ các rào cản vô hình và thiết kế lại cấu trúc chính sách theo hướng phân tầng, minh bạch và có thể đo lường.

Chỉ khi "rừng chim sẻ” có thể bay cao cùng “đại bàng”, trong một hệ sinh thái tư nhân đa tầng, liên kết và năng động, Việt Nam mới có thể thực sự chạm tới giấc mơ trở thành quốc gia thu nhập cao vào năm 2045 – một cách tự chủ, tự cường và bền vững.

>> Tư duy ‘gia đình trị’ đang kìm chân doanh nghiệp tư nhân Việt: Muốn lớn, phải dám lột xác