Con sông nội địa dài 500km, hội tụ 3 nhà máy thủy điện lớn nhất Việt Nam, chiếm 30% sản lượng điện cả nước

Sông Đà là phụ lưu lớn nhất của hệ thống sông Hồng, có chiều dài khoảng 543km trên lãnh thổ Việt Nam (một số tài liệu ghi 527km). Đây là con sông nội địa dài nhất miền Bắc và dài thứ hai Việt Nam, chỉ sau sông Đồng Nai.

Dòng sông bắt nguồn từ tỉnh Vân Nam (Trung Quốc), chảy qua các tỉnh Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Phú Thọ, phân chia ranh giới giữa huyện Thanh Thủy (cũ) - Phú Thọ và huyện Ba Vì (cũ) - Hà Nội, trước khi đổ vào sông Hồng tại ngã ba Hồng Đà.

“Con ngựa bất kham” của vùng sơn cước

Sông Đà cung cấp khoảng 31% lượng nước của toàn bộ sông Hồng, có giá trị lớn về điều tiết thủy văn, kiểm soát lũ và duy trì nguồn nước cho khu vực đồng bằng Bắc Bộ. Ngay từ đoạn chảy đầu tiên trên lãnh thổ Việt Nam, sông Đà còn được gọi là Nậm Tè. Các phụ lưu đáng chú ý gồm Nậm Na (tả ngạn) và Nậm Mốc (hữu ngạn).

Địa hình dọc sông chủ yếu là núi cao, vực sâu, độ dốc lớn, tạo ra 83 thác ghềnh nguy hiểm. Trong đó có thác Bờ (thuộc Hòa Bình cũ, nay thuộc Phú Thọ) và ghềnh Bợ (Phú Thọ) thường được nhắc đến như những điểm hiểm yếu nhất.

Chính đặc điểm địa hình này khiến sông Đà mang dòng chảy đặc biệt, từng được học giả Lê Quý Đôn đúc kết ngắn gọn trong câu “Đà Giang độc bắc lưu”, nhấn mạnh hướng chảy lệch hẳn so với các con sông khác tại Việt Nam.

Nhà văn Nguyễn Tuân, trong tập tùy bút “Sông Đà” xuất bản năm 1960, đã tái hiện dòng sông như một thực thể sống vừa dữ dội vừa trữ tình: “Sông Đà như một áng tóc mun dài ngàn ngàn vạn sải”, “nhiều vực xoáy, nhiều luồng chết, nhiều đá ghềnh, nhiều dòng thác”. Trong con mắt ông, hành trình vượt thác Đà không khác gì một cuộc giao tranh sinh tử giữa con người và thiên nhiên.

Hệ sinh thái và nguồn lợi thủy sản đặc hữu

Lưu vực sông Đà có tiềm năng tài nguyên lớn, bao gồm khoáng sản quý hiếm và hệ sinh thái rừng núi đa dạng. Dòng sông sâu, lạnh, nhiều hang đá là môi trường sống của những loài cá đặc hữu, được xếp vào nhóm quý hiếm như cá anh vũ, cá dầm xanh, cá chiên...

Cá anh vũ nổi tiếng với phần mõm sụn giòn, từng được tiến cung thời phong kiến. Cá chiên là loài cá dữ, có thể nặng tới 60kg, thịt vàng, dẻo, không xương dăm. Cá dầm xanh có thịt thơm ngọt, ruột dài gấp 10 lần thân, được đánh giá là đặc sản thượng hạng của sông Đà.

Tất cả những loài cá ấy là phần hồn của con sông, vừa tạo nên giá trị kinh tế, vừa khắc sâu bản sắc ẩm thực Tây Bắc.

Dòng sông kiến tạo văn minh

Sông Đà được coi là “trục năng lượng” của miền Bắc khi hội tụ 3 nhà máy thủy điện lớn nhất Việt Nam và đóng góp 30% sản lượng điện quốc gia.

Thủy điện Hòa Bình - khánh thành năm 1994 với công suất 1.920 MW, là nhà máy thủy điện đầu tiên và giữ vai trò “anh cả” trong hệ thống điện quốc gia.

Trên thượng nguồn, công trình thủy điện Sơn La (khởi công năm 2005, khánh thành 2012) sở hữu công suất thiết kế 2.400 MW, từng là nhà máy lớn nhất Đông Nam Á.

Tiếp đó, thủy điện Lai Châu được xây dựng năm 2011, với công suất 1.200 MW và sản lượng trung bình 4,67 tỷ kWh/năm.

Ước tính, các công trình hợp thành trục thủy điện Hòa Bình - Sơn La - Lai Châu, mỗi năm tạo ra hơn 25 tỷ kWh điện, tương đương 1,2-1,3 tỷ USD. Nguồn năng lượng này không chỉ bảo đảm an ninh điện quốc gia mà còn đóng vai trò nền tảng cho phát triển công nghiệp và đời sống dân cư.

Không chỉ mang giá trị kinh tế, sông Đà còn là dòng sông mẹ nuôi dưỡng hàng chục cộng đồng dân tộc vùng Tây Bắc. Lưu vực sông hội tụ khoáng sản quý hiếm, hệ sinh thái rừng núi đa dạng và nguồn sinh học phong phú. Cũng từ dòng sông này, văn hóa bản địa hình thành, giao thương sông nước phát triển và những truyền thuyết, ca dao, tục ngữ ra đời.

Ngày nay, sông Đà trở thành điểm nhấn du lịch với hành trình ngược dòng khám phá cảnh quan kỳ vĩ, văn hóa dân tộc và trải nghiệm đời sống người sông nước giữa núi rừng.