Gia đình hiếm hoi có 2 bà cháu đều là NSND: Người vinh dự nhận Huân chương Lao động, người sở hữu giọng hát hay nhất làng chèo Việt Nam
Gia đình này có cả bà lẫn cháu nội đều là những tên tuổi lớn của làng chèo Việt Nam.
NSND là "tổ nghiệp" sân khấu chèo
Ngoài gia đình NSND Trùm Thịnh (Nguyễn Văn Thịnh), gia đình NSND Cả Tam (Trịnh Thị Lan) cũng nổi tiếng với truyền thống nghệ thuật chèo ở Hải Dương.
NSND Cả Tam sinh năm 1888 trong một gia đình nghèo nhưng có truyền thống nghệ thuật chèo, từ nhỏ đã được cha cho theo học nghề này. Mặc dù bị chỉ trích và bị đuổi học trong thời gian đầu, bà không từ bỏ con đường học tập. Khi lên 8 tuổi, bà được cụ Kép Tổng nhận làm học trò và ba năm sau sau đó, bà chính thức bắt đầu sự nghiệp biểu diễn chèo.
Lên 16 tuổi, bà ra Hà Nội theo các đoàn hát tại các rạp và gánh hát. Sau khi Sán Nhiên đài thành lập, bà tham gia trào lưu chèo cải lương và chèo văn minh vào tuổi 40. Mặc dù trào lưu chèo cải lương sau đó suy tàn, bà vẫn tiếp tục hoạt động trong các gánh hát của ông Trùm Thịnh cho đến năm 1939. Tuy nhiên, khi các chiếng chèo không còn thịnh hành, bà đành tạm biệt nghề Tổ.
Tuy nhiên, vào năm 1953, bà trở lại với nghệ thuật chèo khi tham gia Đoàn văn công nhân dân Trung ương tại chiến khu Việt Bắc. Hai năm sau, bà gia nhập Đoàn chèo Trung ương (nay là Nhà hát Chèo Việt Nam), đồng thời tham gia Ban nghiên cứu chèo để bảo tồn và phát triển các làn điệu chèo cổ. Bà cũng là người thầy tận tụy, giảng dạy tại trường Kịch nghệ dân tộc, đào tạo nhiều thế hệ nghệ sĩ chèo.
Trong suốt những năm tháng kháng chiến gian khổ, NSND Cả Tam vẫn tiếp tục truyền nghề với tất cả lòng yêu nghề và tâm huyết. Bà nổi tiếng với những vai chèo cổ như Trinh Nguyên, Đào Huế, Thị Mầu, Châu Long, Tú Bà, Mụ Sùng, Điềm Thị… cùng các vai diễn hiện đại như già Đa trong "Tấm Cám", bà Mây trong "Nông thôn tươi sáng". Bà được biết đến với lối diễn giản dị mà sắc sảo, thể hiện tài năng độc đáo trong nghệ thuật nói sử.
Với những đóng góp to lớn cho nghệ thuật chèo, NSND Cả Tam đã được tặng thưởng Huân chương Lao động hạng Ba vào năm 1964 và được truy tặng danh hiệu NSND vào năm 1984. Chân dung của bà hiện được đặt trong phòng truyền thống của Nhà hát Chèo Việt Nam, bên cạnh các bậc tổ nghề của nghệ thuật chèo.
Trong số các học trò của bà, NSND Phó Thị Kim Đức là người được đánh giá cao nhất. Đặc biệt, người cháu nội của bà - NSND Đoàn Thanh Bình cũng là một tên tuổi lớn trong làng chèo, nữ nghệ sĩ đã giành giải "Người có giọng hát hay nhất làng chèo toàn quốc" vào năm 1993.
NSND là thầy của nhiều nghệ sĩ tên tuổi
NSND Đoàn Thanh Bình sinh năm 1954 trong một gia đình có cả cha và mẹ đều là nghệ sĩ cải lương. Lúc 10 tuổi, bà đã được bà nội Cả Tam dạy hát chèo. Dưới sự dạy dỗ tận tâm của bà nội, nữ nghệ sĩ đã nhanh chóng nắm vững nhiều làn điệu chèo nổi tiếng như "Đường trường duyên phận" và "Vãn cầm". Lúc đó, cô bé không biết rằng bà nội đã chọn mình để tiếp nối nghiệp chèo của gia đình.
Năm 1971, trước khi qua đời, NSND Cả Tam đã trăng trối mong có một đứa cháu theo nghiệp chèo. Thực hiện lời nguyện của bà, Đoàn Thanh Bình bắt đầu học chèo tại Trường Trung cấp Nghệ thuật Sân khấu Việt Nam (nay là trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội). Tại đây, bà được học từ các bậc thầy của nghệ thuật chèo như Trần Thị Xuân, Dịu Hương, Lê Hiền, Năm Ngũ, Thúy Lan…
Sau khi tốt nghiệp vào năm 1975, NSND Đoàn Thanh Bình trở thành nghệ sĩ của Nhà hát Chèo Việt Nam. Tại đây, bà không chỉ thể hiện tài năng qua các vai diễn mà còn bắt đầu công việc giảng dạy, trợ giảng cho các thầy cô và hướng dẫn các học sinh khóa dưới. Trong số các học trò nổi bật của bà có NSND Thanh Ngoan, NSND Vân Quyền và NSND Thúy Ngần - những người đã được bà dìu dắt từ những bước đi đầu tiên trong sự nghiệp.
Sự nghiệp biểu diễn của bà được đánh dấu bằng nhiều giải thưởng danh giá như Huy chương Vàng với vai chị Chúc trong vở "Sông Trà Khúc" năm 1985 và vai Lã Thị trong "Từ Thức" năm 1990. Đặc biệt, bà giành giải "Giọng hát hay nhất" tại Hội diễn Chèo toàn quốc năm 1992.
Mặc dù đã bắt đầu giảng dạy từ những năm 1980, phải đến năm 1996, NSND Đoàn Thanh Bình mới chính thức chuyển sang con đường giảng dạy toàn thời gian khi bà dừng công tác tại Nhà hát Chèo Việt Nam và trở thành giảng viên khoa Kịch hát dân tộc của Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội.
Trong suốt 15 năm công tác, bà đã đào tạo nhiều thế hệ học trò, nhiều người trong số họ đã trở thành nghệ sĩ, lãnh đạo các đoàn nghệ thuật uy tín trong nước, đạt nhiều thành tích trong các kỳ liên hoan nghệ thuật và sân khấu toàn quốc.
NSND Đoàn Thanh Bình còn là cô giáo của NSND Tự Long, NSƯT Bá Dũng, NSƯT Bích Ngọc và nhiều nghệ sĩ khác. NSND Tự Long hiện đang đảm nhiệm vai trò Giám đốc Nhà hát Chèo Quân đội, luôn coi bà là người mẹ thứ hai của mình.
Mặc dù đã nghỉ hưu, nhưng bà vẫn tiếp tục đam mê nghệ thuật, cùng với người bạn đời NSƯT Vũ Ngọc, đi khắp các tỉnh miền Bắc như Nam Định, Hải Dương, Vĩnh Phúc và Hưng Yên để giảng dạy và truyền lửa cho các thế hệ nghệ sĩ trẻ.
Vài năm trước khi nghỉ hưu, bà cùng những người bạn đồng tâm thành lập Giáo phường Đình làng Việt với mong muốn hồi sinh không khí rộn rã của những chiếu chèo sân đình, tạo không gian gần gũi cho các học trò và công chúng yêu nghệ thuật chèo.
