Gian truân trong cuộc đua tìm suất mua nhà ở xã hội giữa ma trận đầu cơ, chạy suất

Đối với những người lao động thu nhập thấp, việc sở hữu một mái ấm ổn định là một động lực vô cùng lớn. Anh Chương (42 tuổi), công nhân tại một nhà máy ở Thanh Hóa, đã dành mười mấy năm lênh đênh sống trong căn phòng trọ chật hẹp chưa đầy 30 mét vuông, mái tôn nóng hầm hập vào mùa hè và dột lấm tấm khi trời mưa. Bởi vậy, khi địa phương thông báo mở bán căn hộ nhà ở xã hội (NƠXH) gần nơi làm việc, anh xem đó là một cơ hội thực sự để gia đình có được chỗ ở ổn định.

Ban đầu, anh Chương rất yên tâm vì tiêu chí xét duyệt hồ sơ mua NƠXH khá rõ ràng và phù hợp với điều kiện gia đình. Tuy nhiên, khi bắt đầu nộp hồ sơ, anh mới nhận ra thực tế không hề đơn giản như hình dung. Trước mắt anh là hàng dài người đang chờ và những câu chuyện truyền miệng khiến anh bắt đầu lo lắng.

Những người chờ đợi cùng anh truyền tai nhau về hiện tượng “ghép hồ sơ” tại một số dự án khác trong khu vực, nơi những bộ hồ sơ đứng tên người không có nhu cầu ở thật sự mà chỉ chờ cơ hội bán lại suất mua với giá chênh lệch. Thậm chí, nhiều người không thuộc diện được mua nhà ở xã hội nhưng vẫn tìm mọi cách để đăng ký, như nhờ người thân đứng tên hoặc khai gian thu nhập chịu thuế. Sau khi được duyệt mua nhà, các đối tượng này còn tiến hành vay gói tín dụng 30.000 tỉ đồng, là gói hỗ trợ ưu đãi về lãi suất.

“Tôi cứ có cảm giác bản thân đang cạnh tranh với những ‘khách hàng vô hình’ - những người không hề có mặt nhưng luôn xếp hàng trước mình”, anh nói.

Những câu chuyện trên khiến anh càng thận trọng. “Không biết đúng sai thế nào, nhưng nghe thì thấy lo,” anh chia sẻ. Dù vậy, anh vẫn kiên trì bổ sung giấy tờ, chờ thông báo, vì hy vọng có một mái nhà ổn định cho gia đình là động lực quá lớn.

Thực tế, câu chuyện của anh Chương không phải là phản ánh cá biệt. Ở nhiều địa phương, hiện tượng giữ suất chờ thời và ghép hồ sơ đã làm chính sách nhân văn về nhà ở xã hội bị méo mó. Người có nhu cầu ở thật phải trải qua quy trình xét duyệt nhiều lớp nhưng cuối cùng vẫn khó tiếp cận được căn nhà họ mong muốn. Tình trạng này vô tình khiến chính sách khó tiếp cận đúng đối tượng, gây ra sự mất niềm tin và bức xúc trong xã hội.

Không chỉ xuất hiện tình trạng rao bán suất mua hay quảng cáo "suất ngoại giao", việc sử dụng sai mục đích như cho thuê, cho mượn nhà, thậm chí mua đi bán lại trước thời hạn vẫn âm thầm diễn ra. Đơn cử, các dự án nhà ở xã hội như dự án NHS Trung Văn, dự án 987 Tam Trinh (đều ở Hà Nội) đang được môi giới rao bán với mức giá cao gấp 3 đến 4 lần giá ưu đãi ban đầu. Đáng chú ý, đối với những căn chưa đủ điều kiện bán lại trong 5 năm theo quy định pháp luật, các giao dịch vẫn được thực hiện thông qua vi bằng, sau 5 năm mới làm thủ tục ký hợp đồng công chứng.

Gần đây, trên mạng xã hội, tình trạng rao bán NƠXH trên các hội nhóm diễn ra phổ biến với mức giá chênh lệch lên đến 800 triệu đồng mỗi căn. Những người rao bán cho biết họ có quỹ căn hộ diện tích từ 68 đến 74 mét vuông, yêu cầu người mua phải chấp nhận đặt cọc 200 triệu đồng. Khi hoàn thiện hồ sơ sẽ nộp tiếp 250 triệu đồng và đóng nốt 350 triệu đồng chênh lệch còn lại khi chủ đầu tư xác nhận khách hàng đủ điều kiện mua và hẹn ngày ký hợp đồng. Chính giá chênh cao này khiến những người thực sự muốn mua nhà ở xã hội không đủ sức, vô tình cản trở chính sách tiếp cận đúng đối tượng.

Trước tình trạng đầu cơ ngầm, môi giới "chạy suất" và mua bán NƠXH trái phép lan rộng, khiến chính sách an sinh bị trục lợi và người có nhu cầu thật bị đẩy ra ngoài, Nhà nước đã có những bước điều chỉnh mạnh mẽ hơn.

Tại phiên họp thứ 3 Ban Chỉ đạo Trung ương về chính sách nhà ở và thị trường bất động sản mới đây, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã nhấn mạnh ba nhiệm vụ then chốt. Đối với doanh nghiệp, Nhà nước tạo điều kiện tối đa về thủ tục nhưng phải kiểm soát chặt chẽ để tránh lợi dụng chính sách. Với người dân, chính quyền phải giúp họ tiếp cận nhà ở nhanh, dễ và rẻ nhất, đồng thời không để xảy ra tình trạng “chạy suất”, xét duyệt sai đối tượng hay môi giới trái phép. Còn với cấp ủy và chính quyền địa phương, yêu cầu đặt ra là tăng cường thanh tra, kiểm tra và xử lý ngay các vi phạm nếu phát hiện.

Đặc biệt, Thủ tướng Chính phủ lưu ý, chính sách và triển khai chính sách về nhà ở xã hội phải thuận lợi nhất cho người mua nhà ở xã hội, bảo đảm công khai, minh bạch, đẩy mạnh số hóa, không để người mua nhà xã hội phải "chen chúc, chạy vạy" mới được mua nhà ở xã hội, dễ dẫn đến tiêu cực, méo mó chính sách.

Để khắc phục những bất cập này, các quy định ở cấp vĩ mô đang được siết chặt. Nghị định 100/2024 - văn bản quan trọng quy định chi tiết một số điều của Luật Nhà ở - đã giao trách nhiệm rõ ràng cho UBND cấp tỉnh trong việc tổ chức thanh tra, kiểm tra, giám sát và xử lý các vi phạm liên quan đến xây dựng, bán, cho thuê, thuê mua nhà ở xã hội và nhà ở cho lực lượng vũ trang, nhà lưu trú công nhân. Việc phân định trách nhiệm này nhằm tạo ra trục quản lý rõ ràng.

Nghị định cũng quy định quy trình bốc thăm mua nhà ở xã hội phải có sự giám sát của Sở Xây dựng địa phương, đồng thời lập biên bản kết quả. Đây là bước siết lại sự minh bạch ngay từ đầu vào, tránh tình trạng chủ đầu tư tự quyết hoặc để xảy ra thỏa thuận ngầm trong quá trình phân phối căn hộ. Khi quy trình trở nên công khai, người dân có thể giám sát, còn những người có ý định trục lợi sẽ khó có đất hoạt động.

Song song với đó, Bộ Xây dựng cũng đang hoàn thiện dự thảo Nghị định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực xây dựng, bổ sung hàng loạt chế tài. Theo đó, người mua, thuê mua nhà ở xã hội không sử dụng để ở mà cho thuê lại có thể bị phạt 80-120 triệu đồng. Đây là điểm mới so với quy định hiện hành.

Mức phạt tương tự áp dụng với trường hợp họ tự ý bán, cho thuê lại nhà ở xã hội hoặc chuyển nhượng trái phép. Khoản phạt này tăng so với quy định hiện hành tại Nghị định 16/2022 (40-120 triệu đồng).

Với nhà lưu trú công nhân trong khu công nghiệp, người thuê cho thuê lại hoặc chuyển nhượng hợp đồng trái quy định cũng bị phạt tương tự. Ngoài tiền phạt, họ còn phải hoàn trả toàn bộ khoản thu không đúng quy định và chấm dứt hợp đồng thuê hoặc thuê mua.

Cũng theo dự thảo, người cho thuê nhà lưu trú công nhân áp sai giá, không lập hợp đồng hoặc cho người không đủ điều kiện thuê sẽ bị phạt 60-80 triệu đồng. Theo Bộ Xây dựng, đây là hành vi vi phạm phổ biến tại nhiều khu công nghiệp, nhất là trong bối cảnh thị trường thuê trọ công nhân biến động mạnh, dễ bị lợi dụng để trục lợi.

Với chủ đầu tư dự án nhà ở xã hội, dự thảo Nghị định đưa ra mức phạt 200-260 triệu đồng nếu họ bán cho người không trong diện ưu tiên (lao động thu nhập thấp, công nhân).

Theo các chuyên gia bất động sản, việc tăng chế tài xử phạt vi phạm trong lĩnh vực xây dựng nhà ở xã hội, nhà ở công nhân là cần thiết nhằm ngăn tình trạng trục lợi chính sách, bảo đảm quỹ nhà ở này hướng tới đúng người có nhu cầu thực. Việc này cũng nhằm hạn chế tình trạng mua đi bán lại nhà xã hội hoặc đầu cơ để hưởng chênh lệch giá.

Trích lời của Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm được đăng tải trên Báo Thanh niên mới đây, ông cho rằng, để nhà ở xã hội quay về đúng bản chất an sinh thì 4 việc phải làm ngay gồm: Công khai toàn bộ điểm xét duyệt và danh sách trúng; liên thông dữ liệu dân cư, thuế, đất đai, bảo hiểm xã hội; siết chặt mọi giao dịch trá hình; thiết kế lại chính sách theo từng nhóm đối tượng thay vì gom chung một mô hình.

"Thị trường NƠXH hiện giống một sợi dây bị kéo căng giữa giấc mơ an cư của người thu nhập thấp và lợi nhuận lớn của đầu cơ ngầm. Nếu những kẽ hở vẫn tồn tại, giao dịch ngầm vẫn len lỏi trong mỗi đợt mở bán thì NƠXH vẫn đối diện nguy cơ trượt xa khỏi mục tiêu nhân văn của mình và giấc mơ an cư vẫn còn là điều mong manh với hàng triệu người", Luật sư Trương Anh Tú nhận định

Với những biện pháp đủ mạnh, mục tiêu là chặn đứng tình trạng “bắt tay” giữa một số chủ đầu tư và môi giới, đồng thời tạo ra mặt bằng minh bạch hơn cho thị trường. Chỉ khi đó, thị trường nhà ở xã hội mới có thể vận hành đúng tinh thần hỗ trợ người thu nhập thấp.

Nếu dự thảo quy định các chế tài trên thực sự đi vào cuộc sống, những câu chuyện như của gia đình anh Chương sẽ bớt đi phần gian truân, bởi hy vọng có được một chốn an cư sẽ không còn là cuộc chạy đua với những “người vô hình”, với các “suất mua ảo” hay giao dịch chênh lệch, mà trở về đúng với ý nghĩa nhân văn ban đầu của chính sách.