Cơ hội đầu tư

Lược sử tài sản mã hóa: Những mùa hè rực rỡ, mùa đông lạnh giá và bước ngoặt tài chính số

Hồ Nga • 29/09/2025 - 06:34

Ngày 31/10/2008, một whitepaper dài chín trang xuất hiện lặng lẽ trên một diễn đàn cypherpunk. Không quảng cáo rầm rộ, không nhà đầu tư lớn hậu thuẫn – chỉ có cái tên bí ẩn Satoshi Nakamoto và ý tưởng về một hệ thống “tiền điện tử ngang hàng.”

Ít ai ngờ rằng, hơn một thập kỷ sau, từ những dòng code đầu tiên ấy đã mở ra một thị trường tài chính – công nghệ trị giá hàng nghìn tỷ đô. Từ “trò chơi của những kẻ mộng mơ trên Internet”, tài sản mã hóa đã trở thành lớp tài sản mới, được Wall Street hợp pháp hóa bằng các quỹ ETF Bitcoin và Ethereum.

Nhưng nếu chỉ nhìn tài sản mã hóa từ Bitcoin trở đi, ta sẽ bỏ lỡ một câu chuyện dài và thú vị hơn nhiều. Lịch sử tài sản mã hoá thực chất là một chuỗi “wave” liên tiếp – mỗi wave mở ra một kỷ nguyên mới, với những giấc mơ táo bạo, những cú sập đắt giá và cả những bài học để lại cho tương lai.

Trước khi Satoshi Nakamoto xuất hiện, đã có hàng chục năm thử nghiệm âm thầm. Những nỗ lực này ít khi được nhắc đến, nhưng đây lại chính là “vùng tiền sử” của tài sản mã hóa – nơi gieo mầm cho một kỷ nguyên mới.

“

1970s – Thuật toán RSA (Rivest-Shamir-Adleman) ra đời, khai sinh mã hoá công khai (public-key cryptography) – nền tảng bảo mật cho mọi giao dịch số sau này. RSA sử dụng một cặp khóa toán học để truyền dữ liệu an toàn, tạo chữ ký số và xác thực

1983

David Chaum phát minh DigiCash, với ý tưởng “tiền điện tử ẩn danh” dựa trên công nghệ chữ ký mù. Công nghệ chữ ký mù (blind signature) mà ông phát minh đã đi trước thời đại. Tuy vậy, dự án phá sản vì thiếu mô hình kinh doanh và khung pháp lý.

“

1997 - Adam Back phát minh Hashcash – cơ chế Proof-of-Work chống spam, sau này được Satoshi tích hợp, trở thành nền tảng bảo mật cho Bitcoin.

1990s

Thời kỳ thử nghiệm liên tục. Đây là giai đoạn loạt dự án được bung ra: Wei Dai đề xuất b-money, hệ thống tiền điện tử phi tập trung; Nick Szabo phát triển bit gold, mô hình gần với Bitcoin: Khai thác bằng máy tính để tạo “vàng số” và e-gold xuất hiện, gắn tiền số với vàng thật, từng có 5 triệu người dùng, nhưng sụp đổ do vướng pháp lý chống rửa tiền.

Vì sao tất cả đều thất bại? Câu trả lời không quá khó. Những dự án này đều táo bạo, nhưng vướng phải hai rào cản lớn:

1. Chưa có blockchain → không thể ngăn chặn gian lận và chi tiêu hai lần.
2. Chưa có cộng đồng đủ lớn → công nghệ tốt nhưng thiếu hệ sinh thái và niềm tin xã hội

“

Wave 0 có thể xem là kỷ nguyên âm thầm, nơi thất bại liên tiếp tạo nên bài học để đời: Công nghệ đúng là quan trọng, nhưng thị trường chỉ khởi sắc khi đúng thời điểm

Ngày 31/10/2008, một tài liệu chỉ dài chín trang xuất hiện trên diễn đàn nhỏ của giới cypherpunk: “Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System”. Tác giả để lại cái tên bí ẩn: Satoshi Nakamoto. Không ai biết Shatoshi Nakamoto là ai, nhưng chỉ vài tháng sau, thế giới tài chính chứng kiến một sự kiện chưa từng có.

Ngày 03/01/2009, khối đầu tiên – Genesis Block – được khai thác. Trong đó, Satoshi khắc lại dòng tít báo The Times: “03/Jan/2009 Chancellor on brink of second bailout for banks”.

Một dòng chữ nhỏ, nhưng là cả một tuyên ngôn: Bitcoin sinh ra như một phản ứng với sự sụp đổ niềm tin vào ngân hàng sau khủng hoảng tài chính 2008.

• 2009: Phần mềm Bitcoin được phát hành công khai. Một nhóm nhỏ cypherpunk tải về, thử chạy node, đào coin.
• 2010: Lịch sử ghi dấu “Bitcoin Pizza Day” – một lập trình viên trả 10.000 BTC để mua hai chiếc pizza. Đó là lần đầu tiên Bitcoin được sử dụng trong một giao dịch thực tế.
• 2011–2013: Các sàn giao dịch ra đời, giá Bitcoin từ vài cent vọt lên hơn 1.000 USD, thu hút sự chú ý toàn cầu.

Trong giai đoạn này, Mt.Gox nổi lên như một sàn hàng đầu, chiếm tới 70% giao dịch Bitcoin. Nhưng hệ thống non trẻ đã sụp đổ. Năm 2011 rồi năm 2014, Mt.Gox bị hack mất 850.000 BTC. Cú sốc này dội gáo nước lạnh vào thị trường, cho thấy hạ tầng giao dịch còn mong manh.

Ban đầu, báo chí gọi Bitcoin là “tiền ảo” – thú chơi của dân geek. Nhưng dần dần, cộng đồng bắt đầu xem nó là “digital gold” - một loại tài sản khan hiếm (tối đa 21 triệu BTC), phi tập trung, không phụ thuộc ngân hàng Trung ương.

“

Wave 1 chứng minh rằng từ một whitepaper và một cộng đồng nhỏ, một lớp tài sản mới có thể ra đời – mở đầu cho kỷ nguyên crypto. Wave này cũng gửi đến cộng đồng một bài học đắt giá: Chúng ta có thể viết lại luật chơi.

Nếu Bitcoin là cú nổ đầu tiên, thì Ethereum chính là cỗ máy tạo ra một vụ “Big Bang” trong thế giới tài sản mã hóa.

Năm 2015, chàng trai 21 tuổi Vitalik Buterin giới thiệu Ethereum, cho phép lập trình smart contract – những đoạn mã tự động thực hiện giao dịch khi điều kiện được đáp ứng. Giờ đây, ai cũng có thể phát hành token của riêng mình mà không cần xây blockchain từ đầu.

Riêng năm 2017, các dự án huy động được hơn 6,5 tỷ USD – vượt xa dòng vốn mạo hiểm truyền thống trong lĩnh vực này. Từ startup nhỏ cho tới công ty niêm yết, ai cũng 'ra coin'. Các whitepaper mọc lên như nấm, hứa hẹn đủ điều: Từ logistics, gaming cho tới… du lịch vũ trụ.

Cuối 2017, Bitcoin chạm gần 20.000 USD – tâm điểm của toàn cầu. Nhưng đến 2018, bong bóng vỡ, hàng nghìn dự án ICO biến mất, phần lớn không có sản phẩm thật, Bitcoin lao dốc về mức 3.000 USD. Thị trường rơi vào giai đoạn được gọi là Crypto Winter.

Case study đáng chú ý lúc đó là Filecoin - startup gọi vốn 200 triệu USD để xây hệ thống lưu trữ phi tập trung. Sản phẩm này vẫn tồn tại, nhưng chậm trễ khiến nhà đầu tư mất niềm tin.

“

Wave 2 cho thấy dòng vốn không thể thay thế được mô hình kinh doanh: ICO đã chứng minh sức mạnh của token hoá, nhưng hầu hết thất bại vì không có sản phẩm thực sự. Và khi ai cũng có thể phát hành token, thị trường sẽ tràn ngập rủi ro, lừa đảo. Để tồn tại, công nghệ phải đi cùng pháp lý - đây là áp lực để các quốc gia bắt tay vào xây dựng khung pháp lý cho tài sản mã hóa.

Sau ICO, thị trường bước vào “crypto winter” 2018–2019. Nhưng từ đó nảy mầm một xu hướng mới: DeFi (Decentralized Finance) – tài chính phi tập trung, biến blockchain thành một thị trường tài chính song song.

Ý tưởng rất đơn giản: Nếu blockchain có thể thay thế trung gian, tại sao không thay luôn cả ngân hàng, sàn chứng khoán, công ty bảo hiểm? DeFi cho phép bất kỳ ai có ví điện tử và Internet đều có thể.

Mọi thứ vận hành tự động bằng smart contract – không có nhân viên ngân hàng, không cần giấy tờ, không có giờ làm việc.

Năm 2020, các giao thức như Uniswap, Aave, Compound, MakerDAO trở thành hiện tượng. Ngay sau đó, yield farming (canh tác lợi nhuận) ra đời, giúp người dùng có thể gửi tiền để nhận lãi, cho vay – đi vay, giao dịch, thậm chí mua bảo hiểm… chỉ qua một chiếc ví và vài cú click.

Cơn sốt yield farming bùng nổ khiến ai cũng lao vào tìm cách “đào coin” từ các pool thanh khoản.

Chỉ trong vài tháng mùa hè 2020, tổng giá trị khóa trong DeFi (TVL) tăng từ vài trăm triệu lên khoảng 100 tỷ USD vào cuối năm 2021.

DeFi chưa kịp hạ nhiệt thì NFT (Non-Fungible Token) xuất hiện, biến mọi tác phẩm số thành tài sản độc nhất. Những vụ bán tranh NFT triệu USD (Beeple, CryptoPunks, Bored Ape) kéo cả thế giới nghệ thuật và truyền thông vào tài sản mã hóa

DeFi + NFT kết hợp tạo thành cú hích khổng lồ, đưa vốn hóa toàn thị trường tài sản mã hóa tăng chóng mặt.

Nhưng cũng trong giai đoạn này, những vết nứt hiện rõ, như phí gas Ethereum tăng vọt, nhiều lúc vài chục USD cho một giao dịch; các vụ hack DeFi bùng nổ, hàng trăm triệu USD bốc hơi. Bên cạnh đó, NFT cũng nhanh chóng bước vào giai đoạn đầu cơ, thổi giá rồi xẹp; lợi nhuận khủng kéo theo vô số dự án ảo, token rác. Không ít dự án “rug pull” – bỏ chạy cùng tiền của nhà đầu tư.

“

Wave 3 là mùa hè rực rỡ nhưng ngắn ngủi: Nó đẩy tài sản mã hóa ra ánh sáng chính thống, nhưng cũng để lại câu hỏi liệu có thể vượt qua bong bóng để trở thành hạ tầng bền vững?

Sau đỉnh 2021, thị trường lại rơi vào 'crypto winter': Giá Bitcoin lao dốc từ gần 69.000 USD xuống dưới 20.000 USD cùng loạt dự án DeFi và NFT bốc hơi. Nhiều người bắt đầu nghĩ đến viễn cảnh tài sản mã hóa sẽ mãi chỉ là “một sân chơi thử nghiệm”.

Nhưng giữa “mùa đông lạnh giá”, một xu hướng mới hình thành – ổn định và hội nhập.

• Với RWA (Real World Asset) blockchain không chỉ còn là “tiền số” mà trở thành hạ tầng thanh toán và lưu ký toàn cầu. USDT, USDC trở thành đồng tiền cốt lõi cho mọi giao dịch. Khối lượng giao dịch stablecoin vượt xa Bitcoin cho thấy nhu cầu về một đồng tiền cốt lõi cho mọi giao dịch tài sản mã hóa.
• Tuy vậy, sự kiện UST (Terra) sụp đổ 2022 là hồi chuông cảnh tỉnh với giới đầu tư: Stablecoin chỉ bền nếu có dự trữ thật sự minh bạch.

• Lúc này, các Ngân hàng Trung ương bắt đầu nhập cuộc, hơn 100 quốc gia, từ Trung Quốc đến EU đã nghiên cứu hoặc thử nghiệm CBDC (Central Bank Digital Currency). Trong đó, Trung Quốc thử nghiệm e-CNY, hơn 260 triệu ví được mở. Châu Âu, Mỹ, Nhật, Singapore đồng loạt nghiên cứu mô hình riêng.
• Một thông điệp rõ ràng được phát đi: Blockchain và tiền số không còn chỉ là cuộc chơi startup, mà đang đi vào hệ thống tài chính chính thống.

2023–2024, từ Phố Wall tới châu Á, một trào lưu mới bùng nổ: RWA (Real World Assets). Các ông lớn như BlackRock, Franklin Templeton bắt đầu token hóa trái phiếu và quỹ đầu tư. Khối lượng RWA trên blockchain vượt 6 tỷ USD vào năm 2024, mở đường cho tài sản mã hóa trở thành “cầu nối” giữa tài sản thật và tài sản số.

“

Wave 4 khẳng định: Tài sản mã hóa không còn đứng ngoài hệ thống, mà đang dần hoà nhập với tài chính truyền thống. Cuộc chơi giờ đây không chỉ có startup, mà còn có cả ngân hàng Trung ương, quỹ đầu tư và các tập đoàn toàn cầu. Wave này cũng nhấn mạnh rằng: “Chặng đường tiếp theo không phải là chạy theo bong bóng mới, mà là xây dựng hạ tầng bền vững cho nền kinh tế số.

Sau hơn một thập kỷ thử nghiệm, câu hỏi lớn đặt ra: Tài sản mã hóa sẽ trở thành lớp tài sản hợp pháp như chứng khoán và hàng hoá?

Nhiều chuyên gia cho rằng kịch bản khả thi nhất là một thị trường song song: Tài sản số tồn tại cạnh tài sản truyền thống, nhưng dần được quản lý bằng cùng tiêu chuẩn minh bạch, kiểm toán và pháp lý.

Ở kịch bản hoà nhập, chuyên gia nhận định tài sản mã hóa trở thành hạ tầng tài chính – từ RWA, CBDC tới quỹ đầu tư - tất cả đều chạy trên blockchain mà người dùng không còn để ý.

Một thị trường song song hay hòa nhập toàn phần? Trên thực tế, câu trả lời là chưa có. Cả hai kịch bản có thể diễn ra cùng lúc, phụ thuộc vào khu vực và mức độ cởi mở của pháp lý.

“

Wave 5 nhấn mạnh điều quan trọng với các nhà đầu tư: Thay vì nhìn tài sản mã hóa chỉ như “coin để đầu cơ, chạy theo sóng ngắn hạn”, nhà đầu tư có thể xem đây là hạ tầng tài chính – công nghệ của kỷ nguyên mới.

Lịch sử tài sản mã hóa là lịch sử của thử nghiệm và điều chỉnh. Nó chưa bao giờ là con đường thẳng, mà là một chuỗi vòng xoáy nơi niềm tin được thử thách, công nghệ được tôi luyện, và cộng đồng liên tục viết lại luật chơi.

Nếu có một điều chắc chắn, thì đó là: Tài sản mã hóa sẽ tiếp tục tiến hóa - và hành trình vẫn chỉ mới bắt đầu.

Lược sử tài sản mã hóa: Những mùa hè rực rỡ, mùa đông lạnh giá và bước ngoặt tài chính số