Ngôi làng cổ được ví như 'nóc nhà xứ Mường': Nằm ở độ cao 1.000m, là thung lũng trường thọ, nhiều cụ già sống đến hơn trăm tuổi

Miền đất của ký ức Mường cổ

Nằm ở độ cao gần 1.000m, xã Vân Sơn (Phú Thọ) hiện lên như một “nóc nhà xứ Mường” giữa đại ngàn. Nơi đây hấp dẫn du khách bằng cảnh sắc nguyên sơ, khí hậu mát lành, văn hóa Mường cổ và những sản vật hiếm có. Khi du lịch cộng đồng đang dần nở rộ, Vân Sơn trở thành điểm đến nhiều tiềm năng, hứa hẹn vươn mình mạnh mẽ trong tương lai.

Thung lũng Vân Sơn ngày nay được hình thành trên cơ sở sáp nhập 3 xã Quyết Chiến, Vân Sơn và Ngổ Luông (địa phận huyện Tân Sơn cũ). Đây là vùng đất cổ của người Mường, nơi cộng đồng cư trú qua nhiều thế hệ và vẫn giữ nếp sống hiền hòa, thuần hậu.

Người dân nơi đây gọi Vân Sơn là “thung lũng trường thọ”, bởi vùng đất này có nhiều cụ già sống trên trăm tuổi và vẫn giữ được trạng thái minh mẫn, khỏe mạnh, đây là điều hiếm thấy ở miền núi phía Bắc.

Con đường độc đạo dẫn lên Vân Sơn uốn lượn mềm mại như dải lụa giữa lưng chừng núi, đưa du khách đi từ những thung mây mờ ảo đến những xóm bản nằm nép bên sườn đồi. Ở độ cao gần 1.000m, khí hậu của Vân Sơn se lạnh quanh năm, buổi sáng phủ sương trắng, buổi chiều mây thường đổ xuống các thung lũng tạo nên phong cảnh vô cùng huyền ảo.

Từ xa, xã Vân Sơn hiện ra với những nếp nhà sàn mái dốc hình mai rùa đặc trưng của người Mường, bao quanh là những triền đồi quýt cổ vàng ươm, dòng suối uốn lượn và tiếng chim rừng vang vọng. Khung cảnh vừa nguyên sơ vừa trầm mặc, gợi nhớ về miền di sản Mường cổ từng được lưu giữ gần như nguyên bản trong nhiều thế kỷ.

Chất Mường cổ hiện rõ trong từng chi tiết của đời sống, từ váy áo thổ cẩm đen thêu hoa văn tinh xảo, tiếng cười rộn rã ở chợ phiên buổi sớm đến những chum rượu cần bên ánh lửa nhà sàn.

Sự nguyên bản ấy tồn tại đến ngày nay phần lớn do địa hình cách trở. Trong nhiều ghi chép văn hóa, vùng Lũng Vân, tiền thân của Vân Sơn được mô tả là vùng đất biệt lập, đường đi lại rất khó khăn nên phong tục, tập quán gần như thuần nội sinh và hiếm khi pha trộn.

Trong ký ức dân gian, vùng Mường Bi (bao gồm cả Vân Sơn) được dựng lập sau trận đại hồng thủy. Người dân bản địa kể lại rằng tổ tiên Mường Bi bắt đầu từ đôi vợ chồng sống sót nhờ bám vào cây bi cổ thụ. Từ đó, họ khai phá núi rừng, thuần dưỡng thú rừng, làm ruộng bậc thang và gây dựng nền văn minh lúa nước vùng cao. Những huyền thoại ấy được xem như dấu ấn linh thiêng về nguồn cội, truyền đời cho đến hôm nay.

Sắc màu văn hóa, thiên nhiên tạo nên sức hút đặc biệt

Vân Sơn đẹp nhất từ sau Tết đến khoảng tháng Tư Âm lịch. Đây là thời điểm sương mù dày, mây tràn xuống các thung lũng và lững lờ bay qua từng thửa ruộng bậc thang. Buổi sáng, ánh mặt trời nhuộm vàng triền đồi quýt cổ, buổi chiều, sương mờ giăng kín khiến bản làng hiện lên như một bức tranh thủy mặc.

Một trong những niềm tự hào của người dân Vân Sơn chính là gạo nếp địa phương, hạt dẻo, thơm tự nhiên. Theo lời các cụ cao niên, gạo Vân Sơn từng được dùng làm đồ cung tiến cho các Chúa Mường nên được gọi là “gạo Chúa Mường”.

Song song với đó, giống quýt cổ Nam Sơn được trồng lâu đời trên vùng đất đá vôi, vỏ mỏng, múi dày và hương thơm đặc trưng. Loại cây này không chỉ tạo nên thương hiệu nông sản mà còn trở thành “cây xóa nghèo”, giúp nhiều hộ dân vươn lên kinh tế khá giả. Mùa quýt chín, thường trước Tết, cũng trở thành mùa du lịch nông nghiệp hấp dẫn, thu hút du khách về đây trải nghiệm hái quýt và khám phá những đồi trái vàng rực.

Đến Vân Sơn, du khách khó mà bỏ qua chợ phiên Lũng Vân, họp vào thứ Ba và Chủ nhật hằng tuần. Trong làn sương sớm, chợ hiện ra rực rỡ với gùi măng trúc, rau rừng, tỏi tía, những trái quýt cổ, những tấm thổ cẩm dệt bằng tay…

Du khách đến thung lũng Vân Sơn chia sẻ, đây không đơn thuần là nơi mua bán, mà còn là không gian để chạm vào đời sống người Mường. Khi đến chợ Lũng Vân, cuộc sống dường như trôi chậm lại. Con người hiền hậu, phong tục mộc mạc giúp họ hiểu sâu hơn về văn hóa Mường.

Với địa chất đặc thù, Vân Sơn sở hữu nhiều hang động độc đáo, trong đó nổi bật nhất là động Nam Sơn, nơi đây được xếp hạng là Di tích Quốc gia từ năm 2008. Ngoài ra, vùng đất này còn có thác Thung, hang Núi Kiến và quần thể 11 cây nghiến ngàn năm tuổi ở xóm Bo Trẳm, tạo nên hệ sinh thái phong phú cho du lịch sinh thái, khám phá và nghiên cứu.

Nhận thức được tiềm năng lớn của quê hương, nhiều hộ dân Vân Sơn đã tiên phong phát triển mô hình du lịch cộng đồng (homestay). Tại xóm Chiến, hàng loạt nhà sàn được cải tạo để đón khách nhưng vẫn giữ nguyên hồn truyền thống. Bởi người dân ở đây hiểu rõ, điều du khách thích nhất không chỉ là cảnh đẹp mà là được sống như người bản địa. Họ muốn tự tay giã bánh giầy, lên nương, vào rừng hái măng, ăn cơm Mường… Những trải nghiệm đó chính là linh hồn của du lịch Vân Sơn.

Trong giai đoạn 2025-2030, thung lũng Vân Sơn được kỳ vọng trở thành động lực du lịch mới của xã. Đảng bộ xã xác định hướng phát triển dựa trên 3 trụ cột chính: hoàn thiện hệ thống hạ tầng giao thông để tăng khả năng kết nối với các trung tâm du lịch lân cận như Mai Châu và Pù Luông; nâng tầm các sản phẩm nông nghiệp đặc sản, trong đó nổi bật là quýt cổ Nam Sơn và gạo địa phương; đồng thời thúc đẩy mạnh mẽ du lịch cộng đồng trên nền tảng bảo tồn bản sắc văn hóa Mường.

Ngày nay, Vân Sơn không chỉ quyến rũ bởi thiên nhiên nguyên sơ mà còn bởi sự giao hòa hài hòa giữa truyền thống và đời sống hiện đại. Người dân nơi đây vẫn giữ được phong tục, sản vật và những giá trị văn hóa Mường cổ, đồng thời chủ động hội nhập thông qua du lịch cộng đồng.

Xã Vân Sơn đang từng ngày “thức giấc”, trở thành điểm sáng mới của du lịch Phú Thọ, nơi giữ chân du khách bằng vẻ đẹp mộc mạc, tinh khôi và hồn cốt xứ Mường được bảo tồn trọn vẹn giữa mênh mông đại ngàn Bắc Bộ.