Ngôi mộ cổ gần 270 năm của người phụ nữ duy nhất Việt Nam từng được lấy tên để đặt cho một tỉnh
Bà không phải vua chúa, cũng không phải bậc khai quốc công thần. Bà chỉ là một người phụ nữ bình dị, nhưng có tinh thần mạnh mẽ và cương nghị.
Khu mộ Bà Rịa là di tích lịch sử gắn liền với quá trình khai phá vùng đất Nam Bộ hiện tọa lạc gần chợ Tam Phước, xã Long Điền, TP. HCM (trước đây thuộc huyện Long Đất, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu). Công trình nằm trên khuôn viên rộng khoảng 1.800m², mang đậm phong cách kiến trúc truyền thống Nam Bộ.
Toàn bộ khu di tích gồm cổng, tường bao, bia tưởng niệm, điện thờ, khu mộ và các hạng mục phụ trợ. Cổng chính được thiết kế theo hình ngôi nhà, mái ngói âm dương tạo cảm giác gần gũi, hài hòa.
Bước vào bên trong, không gian điện thờ được bài trí trang trọng, bên trái là cụm tượng điêu khắc mô phỏng cảnh người dân xưa khai khẩn đất hoang, chặt cây, bắc cầu, chèo thuyền vượt sóng, gợi lại hành trình gian nan của lớp lưu dân đầu tiên mở đất phương Nam.
Bên phải cụm tượng là khu mộ Bà Rịa, bao quanh bằng tường đá ong cao khoảng 1m. Bia mộ có mái giả ngói âm dương, trên khắc chữ Hán cùng dòng chữ “Nguyễn Tiên Nương”. Trong khuôn viên còn có nhà lục giác, bia tưởng niệm và nhiều công trình phụ khác, tạo nên một tổng thể hài hòa giữa kiến trúc, cảnh quan và yếu tố tâm linh.
Theo tư liệu của Bảo tàng Bà Rịa - Vũng Tàu, Bà Rịa tên thật là Nguyễn Thị Rịa, sinh năm 1665 tại Phú Yên xưa. Khi 15 tuổi, bà cùng gia đình theo đoàn lưu dân phương Nam đến định cư tại vùng đất phía Nam Trấn Biên (nay thuộc Biên Hòa).
Không xuất thân từ dòng dõi quyền quý hay hoàng tộc, song với đức tính cương nghị và quyết đoán, bà nhanh chóng trở thành người đứng đầu cộng đồng lưu dân, cùng nhân dân khai hoang, biến vùng đất hoang vu thành ruộng đồng trù phú.
Năm Mậu Dần (1698), một trận bão lớn khiến cầu cống, đường sá hư hại nặng nề. Bà đã huy động dân chúng sửa chữa, giúp đoàn quân của Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh hoàn thành nhiệm vụ khai phá vùng đất Nam Bộ. Với công lao to lớn này, bà được Chúa Nguyễn Phúc Chu (1691-1752) phong tước và ghi nhận công trạng trong việc mở mang bờ cõi.
Bà Nguyễn Thị Rịa sống qua năm đời Chúa Nguyễn và mất năm 1759, hưởng thọ 94 tuổi. Không có con, toàn bộ hơn 300 mẫu ruộng do bà khai khẩn được nhà Nguyễn sung công chia cho người nghèo.
Nhân dân địa phương lập mộ thờ để tưởng nhớ công đức của bà, trên bia khắc dòng chữ “Nguyễn Thị Rịa tiên nương” cùng câu đối: “Bà Rịa anh linh di vạn cổ / Nương nương hiển hách chứng thiên kim”.
Trải qua nhiều thế kỷ, khu mộ Bà Rịa đã được trùng tu nhiều lần. Lần đầu vào năm 1902 do Trường Viễn Đông Bác Cổ Đông Dương xây lại; đến năm 1936, công trình được tu sửa dưới thời Tổng An Phú Thượng (tỉnh Bà Rịa). Tiếp đó, năm 1972 khi địa bàn thuộc tỉnh Phước Tuy, mộ Bà được trùng tu lần nữa; gần đây nhất là năm 2008, chính quyền địa phương tiến hành tôn tạo và chọn ngày 20/2 âm lịch hằng năm làm ngày giỗ Bà (thay cho ngày 16/6 âm lịch trước đây).
Gần khu mộ hiện vẫn còn cây cầu cổ hàng trăm năm tuổi mang tên Bà Nghè, gắn với tước hàm của bà Nguyễn Thị Rịa. Bà cũng trở thành người phụ nữ duy nhất Việt Nam từng được lấy tên đặt cho cả một tỉnh ( tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu cũ). Sau khi sáp nhập vào TP. HCM kể từ ngày 1/7/2025, tên bà được giữ lại để đặt vùng đất mà bà có công khai khẩn, tức phường Bà Rịa, TP. HCM.
Trải qua thời gian, khu mộ Bà Rịa vẫn được người dân địa phương gìn giữ, chăm sóc chu đáo. Nơi đây không chỉ là nơi thờ phụng một nhân vật lịch sử có công mở đất mà còn là địa điểm văn hóa - tín ngưỡng quen thuộc của người dân Nam Bộ.
Các nhà nghiên cứu đánh giá, di tích mộ Bà Rịa mang giá trị nghệ thuật kiến trúc đặc sắc, thể hiện sự giao hòa giữa ký ức lịch sử và niềm tin tâm linh của cộng đồng. Công trình được xem là biểu tượng văn hóa - tâm linh của vùng đất này, đồng thời là nguồn lực quan trọng trong phát triển du lịch văn hóa địa phương theo hướng bền vững.
Tổng hợp
