Người Việt duy nhất đỗ Trạng nguyên, làm Tể tướng ở Trung Quốc

Ông chính là Khương Công Phụ (731-805), tự Đức Văn. Theo Đại Việt sử ký toàn thư, ông quê ở xã Cổ Hiển, nay là xã Định Thành, huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa.

Theo gia phả dòng họ Khương ở Thạch Thất (Hà Nội), ông nội Khương Công Phụ là Khương Thần Dực – Thứ sử Ái Châu. Cha ông, Khương Văn Đĩnh cũng từng làm quan, giữ chức Huyện thừa tiến sĩ.

Sách Giai thoại lịch sử Việt Nam ghi lại rằng, từ nhỏ, Khương Công Phụ đã nổi tiếng thông minh và có trí nhớ đặc biệt. Cha ông nhận thấy con trai sáng dạ nên hết sức vui mừng, liền tìm thầy giỏi để cho theo học. Nhờ sự thông tuệ và tinh thần ham học, Khương Công Phụ tiến bộ nhanh chóng, khiến thầy giáo cũng phải kinh ngạc và hết lời khen ngợi.

Trí tuệ và học vấn của ông nổi danh khắp vùng, đến mức cả các quan nhà Đường ở quận Cửu Chân cũng phải nể phục. Trước khi được dự thi tại kinh đô Trường An của nhà Đường, ông phải vượt qua nhiều kỳ thi sát hạch. Dù là kinh sử hay thơ phú, bài thi của ông đều xuất sắc.

Năm Canh Tý 780, ông cùng em trai là Khương Công Phục sang Trung Quốc dự thi. Kết quả, ông đỗ Trạng nguyên, còn em trai đỗ Tiến sĩ – sự kiện từng gây chấn động tại Trường An lúc bấy giờ.

Sau khi đỗ Trạng nguyên, Khương Công Phụ được vua Đường bổ nhiệm chức Hiệu thư lang, một chức quan văn. Ông còn dâng lên vua bài “Kế sách trị nước” với nhiều đề xuất xuất sắc. Vua Đường Đức Tông rất khâm phục, lần lượt phong ông làm Hữu thập di Hàn lâm học sĩ, kiêm chức Hộ tào tham quân.

Tháng 10 năm Kiến Trung thứ 4 (783), ông can gián vua trong vụ binh loạn Trường An do Chu Thử khởi xướng và được thăng chức Giám định đại phu, Đồng trung thư môn hạ Bình chương sự – chức danh có quyền can gián vua và giám sát các đại thần. Theo các sách như Tư trị thông giám, Uyên giám loại hàm, Đường hội yếu… ông được xếp vào hàng Tể tướng thời Đường.

Khương Công Phụ là trường hợp hiếm hoi, thậm chí được xem là “có một không hai” trong lịch sử phong kiến Việt Nam khi là người Việt đầu tiên và duy nhất đỗ Trạng nguyên, đồng thời giữ vị trí cao trong bộ máy cai trị của Trung Hoa. Nhiều thế hệ nho sĩ sau này đều ca ngợi ông không chỉ về tài văn chương, mà còn về phẩm chất đạo đức của một bậc "kẻ sĩ" xuất chúng.

Tuy nhiên, cuộc đời của vị Trạng nguyên đất Việt không có kết thúc trọn vẹn. Sau khi một công chúa qua đời, vua Đường vì quá thương con nên ra lệnh chi ngân sách lớn để xây lăng miếu lộng lẫy. Khương Công Phụ thẳng thắn can ngăn vì cho rằng đây là việc làm không hợp lý. Vua tức giận, giáng ông xuống chức thấp rồi điều đi các tỉnh xa.

Đến năm 805, vua Đường Thuận Tông lên ngôi, phục chức và bổ nhiệm ông làm Thứ sử Cát Châu nhưng do tuổi cao sức yếu, ông đã qua đời trước khi nhậm chức.

Trong 14 năm bị biệt phái tại Tuyền Châu (Phúc Kiến, Trung Quốc), ông dựng nhà dưới chân núi Cửu Nhật Sơn để sống ẩn dật. Người dân trong vùng đã đặt tên một đỉnh núi cao là “Khương tướng phong” để tưởng nhớ ông. Hiện nay, đền thờ ông vẫn còn tại sườn Tây ngọn núi này và lăng mộ ông nằm bên trong khu vực núi.

Tại quê hương Thanh Hóa, hiện còn hai đền thờ Khương Công Phụ tại huyện Hoằng Hóa và Yên Định. Tương truyền, đền ở Yên Định được dựng trên nền nhà xưa – nơi ông từng sinh sống thuở nhỏ. Ngôi đền này đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng là Di tích Lịch sử cấp Quốc gia.

Bài viết tham khảo:

- Hơn 1.200 năm trước Khương Công Phụ đỗ tiến sĩ phương Bắc - Trần Đình Ba (Znews)

- Người Việt duy nhất đỗ trạng nguyên, làm đến chức Tể tướng ở Trung Quốc là ai? - Thúy Nga (Báo Vietnamnet)

- Việt sử giai thoại: Nỗi lòng Khương Công Phụ - Nguyễn Khắc Thuần (Báo Đại Biểu Nhân Dân)

>> ‘Lưỡng quốc Trạng nguyên’ duy nhất của Đại Việt làm đến chức Tể tướng, có cháu là Hoàng đế