‘Lưỡng quốc Trạng nguyên’ duy nhất của Đại Việt làm đến chức Tể tướng, có cháu là Hoàng đế

Lưỡng quốc Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi sinh năm 1272, mất năm 1346. Ông đỗ Trạng nguyên khoa Giáp Thìn (năm 1304), là danh nhân tiêu biểu dưới triều Trần vào thế kỷ XIV.

Suýt trượt Trạng nguyên

Mạc Đĩnh Chi tự là Tiết Phu, quê ở làng Lũng Động (Chí Linh, Hải Dương). Tương truyền, ông mồ côi cha từ nhỏ, hằng ngày vào rừng chặt củi kiếm sống để nuôi mẹ. Vì dáng người thấp bé, dung mạo xấu xí nên thường bị trêu chọc, khinh rẻ.

Tuy vậy, ngay từ thuở thiếu thời, ông đã chuyên cần học tập, bởi ý thức rằng chỉ có con đường học vấn mới giúp ông thoát khỏi cảnh nghèo hèn. Nhờ tài văn chương, ông được Chiêu Quốc Vương nhận làm môn đồ, chu cấp ăn học để rèn luyện thành tài.

Năm 1304, ông tham dự kỳ thi Đình và đỗ đầu. Tuy nhiên, khi yết kiến, vua Trần Anh Tông tỏ ra không hài lòng vì dung mạo xấu xí của ông, không muốn cho đỗ Trạng nguyên. Biết ý vua, Mạc Đĩnh Chi dâng bài phú Ngọc tỉnh liên (Hoa sen trong giếng ngọc). Một đoạn trong bài phú, được dịch từ Hán văn như sau:

“Chẳng phải như đào trần lý tục;

Chẳng phải như trúc cỗi mai gầy.

Câu kỷ phòng tăng khó sánh;

Mẫu đơn đất Lạc nào tầy.

Giậu Đào Lệnh cúc sao ví được;

Vườn Linh Quân lan khó sánh thay!

Ấy là giống sen giếng ngọc ở đầu núi Thái hoa đây”.

Trong đó, ông ví mình như đóa sen thanh khiết nơi giếng ngọc, hàm ý rằng đức hạnh và tài năng không nên bị đánh giá qua hình tướng bên ngoài. Cảm phục tài học và khí chất, vua Trần Anh Tông đã công nhận ông đỗ Trạng nguyên, bổ nhiệm làm Hàn lâm học sĩ, sau đó thăng dần đến chức Thượng thư, rồi Tả Bộc Xạ – tương đương Tể tướng.

“Lưỡng quốc Trạng nguyên” đầu tiên của Việt Nam

Vào thời vua Trần Minh Tông (1314-1329), Mạc Đĩnh Chi được cử làm chánh sứ sang nhà Nguyên. Tại đây, ông thể hiện tài năng ngoại giao và trí tuệ siêu việt, khiến triều đình phương Bắc phải khâm phục.

Trong buổi đầu tiếp kiến, vua và bá quan nhà Nguyên ra một vế đối thách thức:

Nhật hỏa, vân yên, bạch đản thiêu tàn thỏ ngọc.

(Nghĩa là: Mặt trời là lửa, mây là khói, ban ngày thiêu cháy vầng trăng).

Mạc Đĩnh Chi đối lại:

Nguyệt cung, tinh đạn, hoàng hôn xạ lạc kim ô.

(Nghĩa là: Trăng là cung, sao là đạn, buổi chiều tối bắn rụng mặt trời).

Vua Nguyên cảm phục thốt lên: “Quả là danh bất hư truyền. Lời đồn đại về tài năng của ngươi thật chẳng ngoa”. Sau đó, vua sai đem rượu ngon và nhiều vàng bạc ra tặng thưởng cho ông.

Một lần khác, trong buổi chầu, khi vua Nguyên được tặng một chiếc quạt quý, ông yêu cầu các sứ thần làm bài thơ vịnh. Mạc Đĩnh Chi liền ứng khẩu một bài thơ vừa khí phách, vừa đối ngẫu tài tình. Vua xem xong vô cùng khâm phục, phê bút bốn chữ “Lưỡng quốc Trạng nguyên” và đích thân trao văn bằng phong tặng cho ông. Ông là người đầu tiên của nước Việt được phong tặng danh hiệu này.

Mạc Đĩnh Chi làm quan qua 3 triều Trần: Trần Anh Tông (1293-1314), Trần Minh Tông (1314-1329) và Trần Hiến Tông (1329-1341). Suốt cuộc đời làm quan, ông nổi tiếng là người trung thực, thanh liêm, dù giữ chức vụ cao nhất triều đình.

Khi về già, ông chỉ sống trong nếp nhà từ đường nhỏ bé, thường ra quán lá nơi cánh đồng, uống nước vối, trò chuyện thân mật với dân làng, sống đời giản dị, thanh bạch như bao người dân quê khác.

Tương truyền khi Mạc Đĩnh Chi ứng đối "bắn rụng mặt trời" trước bá quan văn võ nhà Nguyên, có người nói: "Hậu duệ người này tất sau này sẽ tự lập làm vua".

Quả nhiên, sau này cháu 7 đời của Mạc Đĩnh Chi là Mạc Đăng Dung đã lật đổ vua Lê để lập ra nhà Mạc. Đại Việt Sử ký Toàn thư viết: Đăng Dung là người xã Cao Đôi, huyện Bình Hà (tức là xã Long Động, huyện Chí Linh), tiên tổ Đăng Dung là Mạc Đĩnh Chi, Trạng nguyên triều Trần, làm quan đến Tả bộc xạ.

Khi lên ngôi, Thái Tổ Mạc Đăng Dung đã sắc chỉ xây dựng điện Sùng Đức ngay trên nền nhà cũ của “Lưỡng quốc Trạng nguyên” Mạc Đĩnh Chi, để làm nơi thờ phụng tổ tiên.

Bài viết tham khảo:

- Lưỡng quốc Trạng nguyên đầu tiên của Ðại Việt - Trần Hồng Đức (Báo Nhân Dân)

- Tri ân Lưỡng quốc Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi, tôn vinh truyền thống hiếu học - Mạnh Tú (TTXVN)

- Vị trạng nguyên nào đánh bại thần cờ Trung Hoa? - Kim Nhã (VTC News)

- Vị “lưỡng quốc trạng nguyên” tể tướng duy nhất của Đại Việt là ai? - Trần Hưng (Báo Dân Việt)

>> Vị vua duy nhất được đặt tên cho 25 xã, phường của Việt Nam