Nữ tỷ phú tự thân trẻ nhất nước Mỹ và cú lừa 9 tỷ USD khiến Thung lũng Silicon rung chuyển

Mùa hè năm 2003, Elizabeth Holmes, sinh viên ngành kỹ thuật hóa học tại Đại học Stanford, quyết định nghỉ học ở tuổi 19 để theo đuổi một ý tưởng mà cô tin sẽ “thay đổi thế giới”: chỉ cần một giọt máu là có thể làm hàng trăm xét nghiệm khác nhau.

Cảm hứng đến với Holmes sau kỳ thực tập tại Viện Gen Singapore, nơi cô chứng kiến cảnh bệnh nhân xếp hàng chờ lấy máu và kết quả. Cô tin rằng nếu tìm ra cách xét nghiệm nhanh hơn, ít đau đớn hơn, cô có thể cứu sống hàng triệu người.

Holmes thành lập công ty Real-Time Cures, sau đổi tên thành Theranos – ghép từ “therapy” (điều trị) và “diagnosis” (chẩn đoán). Ý tưởng nghe như tương lai. Các nhà đầu tư bị thuyết phục bởi sự tự tin và tầm nhìn của cô gái trẻ.

Tim Draper, một nhà đầu tư mạo hiểm nổi tiếng, cũng là cha của bạn thân Holmes, cùng hàng loạt người quen trong giới tài chính đã rót vốn. Chỉ sau hai năm, Theranos đã huy động được hơn 6 triệu USD, mở đường cho hành trình trở thành “kỳ lân” công nghệ.

Tham vọng “thay máu” ngành y tế

Holmes nhanh chóng xây dựng hình ảnh của mình như một Steve Jobs phiên bản nữ: luôn mặc áo cổ lọ đen, nói năng điềm tĩnh, ánh mắt sáng rực niềm tin. Cô tuyên bố thiết bị của Theranos, mang tên Edison, chỉ cần một giọt máu để thực hiện hơn 250 loại xét nghiệm, với quá trình hoàn toàn không đau.

Giấc mơ đó hấp dẫn đến mức khó cưỡng. Các quỹ đầu tư nối nhau rót tiền.

Đến năm 2014, Theranos đã có 500 nhân viên, hàng chục cơ sở, và được định giá 9 tỷ USD. Riêng Holmes đứng tên 18 bằng sáng chế Hoa Kỳ và 66 bằng sáng chế khác. Với thành tích ấn tượng này, Holmes, khi ấy 30 tuổi, trở thành nữ tỷ phú tự thân trẻ nhất nước Mỹ với khối tài sản 4,5 tỷ USD, theo Forbes.

Truyền thông tung hô, các chính trị gia, tướng lĩnh, cựu ngoại trưởng Mỹ Henry Kissinger và George Shultz… đều có mặt trong hội đồng cố vấn của cô. Họ không chỉ đầu tư tiền, mà còn góp danh tiếng, biến Theranos thành “ngôi sao sáng nhất” Thung lũng Silicon.

Walgreens, chuỗi nhà thuốc lớn nhất nước Mỹ, ký hợp tác, dự kiến mở hàng nghìn quầy xét nghiệm Theranos trên toàn quốc. Holmes lên trang bìa Time, Forbes, Fortune; mọi nơi cô đi qua, người ta đều nhìn thấy biểu tượng của “nữ quyền và đổi mới”.

Nhưng đến năm 2015, tất cả mọi thứ bắt đầu sụp đổ

Vết nứt đầu tiên

Các nhân viên trong Theranos bắt đầu hoài nghi. Nhiều kỹ sư và chuyên gia y học nhận thấy thiết bị Edison hoạt động không ổn định, kết quả xét nghiệm sai lệch, thậm chí nguy hiểm cho bệnh nhân.

Công ty bị kiểm soát bằng nỗi sợ: ai đặt câu hỏi sẽ bị cô lập hoặc sa thải. Giám đốc tài chính Henry Mosley từng chất vấn tính khả thi của công nghệ, ông bị đuổi việc ngay sau đó.

Trong khi đó, Holmes vẫn tiếp tục thuyết phục nhà đầu tư, ký hợp đồng hợp tác với Walgreens và Safeway, và triển khai phòng xét nghiệm tại các siêu thị trên khắp nước Mỹ.

Tháng 10/2015, tờ Wall Street Journal đăng loạt bài điều tra của phóng viên John Carreyrou, tiết lộ Theranos không hề dùng Edison trong hầu hết xét nghiệm, mà âm thầm dựa vào máy phân tích máu thông thường của Siemens. Bài báo như quả bom phát nổ giữa Thung lũng Silicon.

Với 2 bài báo, tạp chí này đã chỉ ra rằng:

Edison, thiết bị được cho là có thể chạy hàng trăm xét nghiệm trên 1 giọt máu, không hoạt động. Công ty này sử dụng máy để tiến hành ít hơn 0,5% tổng số xét nghiệm. Khi đi lấy máu tại cơ sở của Theranos, bạn vẫn phải lấy thêm 1-2 ống máu như bình thường. Cục quản lý dược thực phẩm Mỹ (FDA) đã đề nghị Theranos ngừng sử dụng máy móc của mình trong xét nghiệm trừ với virus HSV.

Thêm nữa, Theranos cố gắng hết sức để phản pháo, đe dọa sẽ kiện cáo trên mọi mặt trận truyền thông để ngăn cản bất cứ bên nào đặt ra câu hỏi về kết quả, phương pháp xét nghiệm, cũng như quá trình phát triển công nghệ của công ty này.

Và cuối cùng, Theranos đã dùng vận động hành lang để thuyết phục các cơ quan quản lý cho phép Theranos thực hiện xét nghiệm huyết học mà không cần chỉ định của bác sĩ.

Cơ quan Centers for Medicare & Medicaid Services (CMS) nhanh chóng vào cuộc. Kết quả thanh tra khẳng định phòng xét nghiệm của Theranos “gây nguy cơ trực tiếp cho sức khỏe cộng đồng”. Walgreens ngay lập tức chấm dứt hợp tác.

Holmes cố gắng phản công, tổ chức họp báo, xuất hiện trên truyền hình phủ nhận mọi cáo buộc. Nhưng niềm tin đã tan vỡ.

Đế chế sụp đổ

Năm 2016, Theranos tuyên bố ngừng mọi hoạt động xét nghiệm máu thương mại, sa thải hàng trăm nhân viên và bắt đầu “tái cấu trúc”. Đến năm 2018, công ty chính thức giải thể, chấm dứt giấc mơ y tế chỉ còn trên giấy.

Ủy ban Chứng khoán Mỹ (SEC) cáo buộc Holmes và Giám đốc điều hành Sunny Balwani, bạn trai kiêm cộng sự, đã lừa đảo hàng trăm triệu USD của nhà đầu tư bằng những tuyên bố sai sự thật về công nghệ.

Holmes bị truy tố 11 tội danh gian lận và âm mưu lừa đảo. Năm 2022, tòa án liên bang kết luận cô phạm 4 tội, tuyên án 11 năm 3 tháng tù, buộc bồi thường 452 triệu USD. Balwani nhận mức án 12 năm 11 tháng.

Holmes bắt đầu thi hành án tại nhà tù liên bang ở Texas vào tháng 5/2023. Đến tháng 2/2025, Tòa phúc thẩm Liên bang Khu vực 9 chính thức giữ nguyên bản án và lệnh bồi thường, bác bỏ toàn bộ kháng cáo của Holmes và Balwani.

Với phán quyết này, cơ hội đảo ngược bản án gần như chấm dứt. Holmes hiện được dự kiến mãn hạn sớm nhất vào tháng 8/2032 nếu cải tạo tốt.

Hậu quả cay đắng

Sau khi Theranos sụp đổ, hàng trăm nhà đầu tư mất trắng, hàng chục bệnh nhân kiện tập thể, và ngành công nghệ y tế bị mất niềm tin nghiêm trọng.

Nhiều bệnh nhân kể rằng họ nhận kết quả xét nghiệm sai, dẫn tới điều trị nhầm. Một phụ nữ từng bị thông báo mắc ung thư tuyến giáp, trong khi hoàn toàn khỏe mạnh, chỉ vì dữ liệu lỗi từ máy của Theranos.

John Carreyrou, nhà báo WSJ, nhận xét: “Theranos không chỉ lừa nhà đầu tư. Họ lừa cả bệnh nhân, lừa hệ thống y tế và lừa niềm tin công chúng vào khoa học”.