Quốc gia từng hùng mạnh bậc nhất lụn bại vì bị vàng 'đầu độc', tuyên bố vỡ nợ 9 lần trong hơn 100 năm

Từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XVIII, những đoàn tàu chở kho báu khổng lồ đã trở thành biểu tượng quyền lực của đế quốc Tây Ban Nha, mang theo vàng bạc, đá quý và hàng hóa quý giá từ các thuộc địa châu Mỹ trở về châu Âu.

Mỗi năm, 2 hạm đội lớn là Flota de Nueva Espanã và Flota de Tierra Firme rời Tây Ban Nha, vượt Đại Tây Dương đến Trung và Nam Mỹ để thu gom của cải từ các vùng đất nằm dưới ách cai trị của họ.

Tại Mexico và Peru, người Tây Ban Nha khai thác các mỏ bạc khổng lồ ở Zacatecas và Potosí, với sản lượng hàng năm lên tới hàng triệu peso bạc. Kim loại quý cùng hàng hóa được tập kết tại 3 cảng chính là Veracruz (Mexico), Portobelo (Panama) và Cartagena (Colombia), trước khi được hợp nhất tại Havana (Cuba) để chuẩn bị cho hành trình trở về châu Âu. Hệ thống vận chuyển này được gọi là “Hạm đội tấm” và được bảo vệ nghiêm ngặt bằng các tàu chiến trang bị hàng chục khẩu pháo cùng hàng trăm binh sĩ.

Nhờ tổ chức chặt chẽ, các đoàn tàu kho báu của Tây Ban Nha hiếm khi bị cướp biển tấn công, song lại thường đối mặt với thiên tai. Nhiều tàu bị đắm do bão và đá ngầm, như Nuestra Senõra de Atocha - con tàu chở hàng trị giá khoảng 400 triệu USD bị chìm năm 1622 ngoài khơi Florida, chỉ được phát hiện vào năm 1985.

Các tàu khác như Nuestra Senõra de Encarnacíon (1681) hay Nuestra Senõra de las Mercedes (1804) cũng mang theo lượng vàng bạc khổng lồ, trở thành chứng nhân cho thời kỳ huy hoàng của đế chế.

Trong hơn hai thế kỷ, Tây Ban Nha đã thu về hàng nghìn tấn bạc và vàng từ châu Mỹ. Doanh thu của hoàng gia tăng mạnh, từ 35.000 ducat năm 1516 lên 2 triệu ducat năm 1556. Nguồn tài sản khổng lồ này khiến đất nước tưởng như bước vào thời kỳ thịnh vượng chưa từng có. Từ Seville đến Madrid, hàng loạt nhà thờ nguy nga, cung điện tráng lệ và công trình công cộng được xây dựng cho thấy sự giàu có tột bậc của đế chế.

Tuy nhiên, “cơn lũ kim loại quý” ấy lại mở đầu cho một cuộc khủng hoảng kéo dài nhiều thế kỷ. Khi vàng bạc từ Tân Thế giới tràn ngập, giá cả hàng hóa trong nước tăng gấp 4 lần chỉ trong vòng 100 năm. Đồng tiền mất giá, trong khi nền sản xuất suy yếu do người dân từ bỏ lao động thủ công để chạy theo đầu cơ hoặc nhập khẩu hàng hóa từ nước ngoài.

Nhà kinh tế học Martin Gonzalez de Cellorigo từng nhận định: “Có tiền mà không giàu là điều đáng buồn nhất. Cái làm nên phồn vinh là lao động, là sản xuất, chứ không phải vàng bạc”.

Sự phụ thuộc gần như tuyệt đối vào nguồn kim loại quý khiến Tây Ban Nha dần đánh mất khả năng tự chủ kinh tế. Các ngành sản xuất trong nước bị đình trệ, tầng lớp thị dân yếu ớt, còn giới quý tộc sống dựa vào tô thuế. Hàng hóa chế tạo chủ yếu đến từ Hà Lan, Anh và Pháp trong khi Tây Ban Nha chỉ xuất khẩu nguyên liệu thô. Lượng vàng bạc khổng lồ nhanh chóng bị tiêu tán qua các hoạt động thương mại bất lợi và những cuộc chiến liên miên.

Dưới triều vua Carlos V và Felipe II, phần lớn ngân khố quốc gia được dùng để tài trợ cho chiến tranh ở châu Âu.

Đặc biệt, dưới triều đại của vua Felipe II, nền tài chính Tây Ban Nha lâm vào khủng hoảng nghiêm trọng, dẫn đến việc quốc gia này phải tuyên bố vỡ nợ lần đầu vào năm 1557. Tình trạng bất ổn tiếp diễn với các lần vỡ nợ khác vào các năm 1575, 1596 và kéo dài đến tận năm 1666, tổng cộng 9 lần chỉ trong hơn một thế kỷ.

Bên cạnh đó, Tây Ban Nha liên tục đối đầu với đế quốc Ottoman tại Địa Trung Hải, tham gia Chiến tranh 80 năm với Hà Lan và xung đột với Anh, Pháp để duy trì vị thế bá chủ. Tây Ban Nha liên tục đối đầu với đế quốc Ottoman tại Địa Trung Hải, tham gia Chiến tranh 80 năm với Hà Lan và xung đột với Anh, Pháp để duy trì vị thế bá chủ.

Trận Lepanto năm 1571 mang lại chiến thắng vang dội trước Ottoman, nhưng chi phí khổng lồ đã làm quốc khố kiệt quệ. Thất bại của “Hạm đội Bất khả chiến bại” trong chiến dịch tấn công Anh năm 1588 trở thành cú đánh mạnh vào cả sức mạnh quân sự lẫn tài chính của đế chế.

Để duy trì chiến tranh và chi tiêu hoàng gia, Tây Ban Nha phải liên tục vay nợ từ các chủ ngân hàng Đức và Italia. Khi nguồn vàng bạc từ châu Mỹ không đủ để trả nợ, triều đình tuyên bố vỡ nợ lần đầu vào năm 1557, rồi tiếp tục lặp lại tình trạng này 8 lần trong hơn một thế kỷ. Nghị viện Tây Ban Nha từng thừa nhận trong cay đắng: “Vàng bạc cứ chảy đi như thể chính chúng ta là thuộc địa, còn các nước châu Âu là mẫu quốc”.

Gánh nặng thuế khóa ngày càng đè nặng lên dân chúng. Thuế alcabala đánh 10% trên mọi giao dịch, còn thuế millones áp lên các mặt hàng thiết yếu khiến giá cả leo thang, trong khi tiền lương gần như không thay đổi. Nông dân, thợ thủ công và tầng lớp trung lưu bị bần cùng hóa, nhiều người buộc phải di cư sang châu Mỹ Latin hoặc chết vì đói và dịch bệnh.

Cùng thời điểm này, Tây Ban Nha đối mặt với sự suy giảm dân số nghiêm trọng do dịch hạch và làn sóng di cư. Thiếu hụt lao động khiến sản xuất đình trệ, trong khi triều đình vẫn duy trì bộ máy quan liêu cồng kềnh và đội quân khổng lồ. Tầng lớp quý tộc nhỏ (gọi là hidalgo) ngày càng đông, sống bằng đặc quyền và từ chối lao động. Thống kê năm 1542 cho thấy, ít nhất 12% dân số thuộc tầng lớp này, phản ánh tình trạng “nhàn rỗi hóa” lan rộng trong xã hội.

Sự phụ thuộc vào vàng bạc khiến Tây Ban Nha không thể thích ứng với thay đổi của kinh tế thế giới. Khi các mỏ ở châu Mỹ cạn kiệt và thương mại toàn cầu chuyển hướng sang các mặt hàng như trà, cà phê, đường hay bông, đế quốc này tụt lại phía sau. Đến giữa thế kỷ XVIII, các đoàn tàu kho báu ngừng hoạt động, đánh dấu sự chấm dứt của cơ chế từng làm nên vinh quang của Tây Ban Nha.

Mặc dù từng có được nguồn tài nguyên khổng lồ, Tây Ban Nha vẫn rơi vào vòng xoáy nợ nần, lạm phát và suy thoái.

Những đoàn tàu kho báu từng biểu trưng cho quyền lực đế chế nay chỉ còn là những xác tàu nằm sâu dưới đáy đại dương. Di sản mà chúng để lại không phải là kho báu vàng bạc, mà là bài học lịch sử về một nền thịnh vượng dựa trên khai thác tài nguyên mà thiếu nền tảng sản xuất bền vững.

Tổng hợp

Ảnh: Internet