Tại sao Việt Nam xuất khẩu gạo hàng đầu nhưng vẫn chi 1,5 tỷ USD cho nhập khẩu?

Theo báo cáo chính thức, Việt Nam xuất khẩu khoảng 7 triệu tấn gạo, thu về 3,55 tỷ USD trong 9 tháng, tăng nhẹ về khối lượng nhưng giảm sâu về giá trị so với cùng kỳ (giảm 18,5% về kim ngạch). Điều này khiến thặng dư thương mại ngành gạo chỉ còn 2,04 tỉ USD, giảm gần 39% so với năm trước.

Sự sụt giảm giá xuất bình quân, nguyên nhân chính của khoản “lỗ” giá trị là mấu chốt dẫn đến nhu cầu nhập khẩu lớn hơn để bù đắp nguồn cung cho chế biến và xuất khẩu.

Tại sao phải nhập gạo nhiều đến vậy? Giới chuyên gia và doanh nghiệp đã chỉ ra 3 lý do chính. Thứ nhất, thiếu hụt nguồn nguyên liệu chất lượng thấp để phục vụ chế biến và chăn nuôi nên doanh nghiệp nhập gạo phẩm cấp thấp, chủ yếu từ Ấn Độ.

Thứ hai, nhập lúa từ Campuchia để bổ sung “chân hàng” cho các hợp đồng xuất khẩu. Thứ ba là áp lực thị trường xuất khẩu. Khi xuất khẩu tăng đột biến những năm trước (đỉnh 2024), một phần lớn lượng xuất khẩu đã được bù bằng gạo nhập khẩu. Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA) và các doanh nghiệp cho biết việc này giúp giữ cam kết về khối lượng xuất nhưng đặt ra rủi ro về chi phí và giá nội địa.

Một biến số lớn tác động đến giá và nhu cầu Việt Nam chính là quyết định của Philippines. Manila đã áp dụng lệnh tạm dừng nhập khẩu và xem xét tăng thuế nhằm bảo vệ nông dân trong nước. Động thái này làm giảm cầu đột ngột và kéo giá thế giới xuống, ảnh hưởng mạnh tới xuất khẩu Việt Nam. VFA từng kêu gọi Bộ Công Thương can thiệp để tìm giải pháp thị trường thay thế.

Báo cáo của Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ (USDA) và các phân tích thị trường ghi nhận xu hướng tăng nhập khẩu của Việt Nam. Niên vụ 2024/25 và 2025/26, Việt Nam được dự báo sẽ là nước nhập khẩu gạo lớn thứ hai thế giới (sau Philippines) với khoảng 4-4,5 triệu tấn, đồng thời vẫn là nhà xuất khẩu lớn (khoảng 7-8 triệu tấn).

Báo cáo của Văn phòng Nông nghiệp Mỹ tại TP.HCM cho biết chỉ trong 6 tháng đầu năm 2025 Việt Nam đã nhập khoảng 2,1 triệu tấn quy đổi và dự báo cả niên vụ có thể lên 4-4,5 triệu tấn nếu xu hướng tiếp tục.

Tại thị trường nội địa, nhập khẩu ồ ạt gạo phẩm cấp thấp khiến nguồn cung dồi dào ở một số thời điểm, gây áp lực giảm giá lúa cho nông dân, nhất là khi bước vào vụ thu hoạch. Ngược lại, trong vài trường hợp doanh nghiệp xuất khẩu lợi dụng nguồn nhập để giữ cam kết với khách hàng nước ngoài, tạo dòng tiền ngoại tệ ổn định.

Chuyên gia và doanh nghiệp đề xuất đẩy nhanh Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, tăng liên kết hợp tác giữa nông dân - doanh nghiệp - ngân hàng để giải quyết vốn và tiêu thụ. Đồng thời mở rộng thị trường cao cấp (Mỹ, EU, Nhật, Hàn) thay vì phụ thuộc mạnh vào một vài thị trường.

Về lâu dài, giảm tỷ lệ gạo trắng trong xuất khẩu, nâng thương hiệu gạo Việt lên phân khúc cao cấp sẽ giúp ổn định giá trị xuất khẩu và giảm nhu cầu nhập khẩu bù đắp.