‘Vua hề chèo’ đất Bắc là thầy của nhiều nghệ sĩ lớn, người mà NSƯT Xuân Hinh cúi đầu kính cẩn: Từng ưu ái gả con gái cho học trò cưng
Không chỉ thành công trong sự nghiệp nghệ thuật, ông còn là người thầy tâm huyết, từng đào tạo nhiều thế hệ học trò.
“Cây đa, cây đề” có nhiều cống hiến cho nghệ thuật
NSND Mạnh Tuấn tên thật là Nguyễn Đức Thỉnh, sinh năm 1929 tại Bắc Ninh. Ông không chỉ được biết đến như một một “cây đa, cây đề” của nghệ thuật chèo, mà còn là người thầy đáng kính của nhiều thế hệ nghệ sĩ. Ba học trò tiêu biểu từng được ông trực tiếp truyền dạy là NSND Quốc Anh, NSND Quốc Trượng và NSƯT Xuân Hinh.
NSND Quốc Trượng nhớ lại, trước đây, Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội chưa có chương trình giảng dạy chính thức về hề chèo. Ông cùng bạn học là NSƯT Xuân Hinh đã dành dụm tiền từ việc buôn bán nhỏ để đi “tầm sư học đạo”. Sau khi được một người thầy gợi ý, cả hai quyết định tìm đến NSND Mạnh Tuấn để xin theo học. Để được nhận làm học trò, họ phải trải qua một bài kiểm tra năng khiếu hề chèo. Chỉ sau khi vượt qua thử thách này, “vua hề chèo” mới đồng ý truyền dạy.
NSƯT Xuân Hinh từng chia sẻ rằng trong lĩnh vực hề chèo, NSND Mạnh Tuấn là người đã chỉ dạy ông một cách cẩn trọng và tận tâm nhất. Ông cho biết thầy Mạnh Tuấn vốn nổi tiếng với các vai hề chèo và từ năm 1986, hai thầy trò đã cùng đi diễn, thường xuất hiện trong các trích đoạn hài cổ. Kể từ đó, ông gắn bó sâu sắc với phong cách hề chèo truyền thống.
Một trong những dấu ấn đầu tiên và lớn nhất trong sự nghiệp của ông là vai diễn "Cu Sứt" tại Festival Cười năm 1988, diễn ra gần hai tháng tại Cung Văn hóa Hữu nghị Việt - Xô, nơi ông nhận được sự tán dương nồng nhiệt từ khán giả. Thành công nối tiếp thành công với hàng loạt tiết mục như "Thầy bói đi chợ", "Hề gậy theo thầy", "Hề mồi đấu đá".
NSƯT Xuân Hinh từng tâm sự: “Con người ta ai cũng có cha có mẹ, có người thầy của mình trong đời. Với tôi, NSND Mạnh Tuấn là người thầy quan trọng nhất trong sự nghiệp theo đuổi nghệ thuật của mình. Thầy Mạnh Tuấn là người truyền và dạy cho tôi những vai hề chèo từ thuở đầu tiên, để tôi biết hát, biết diễn, biết ngôn ngữ, văn hóa để bước lên sân khấu. Thầy là người tôi luôn nể trọng và cúi đầu kính cẩn”.
Không chỉ truyền nghề, NSND Mạnh Tuấn còn truyền cho người học trò niềm yêu mến sâu sắc với văn hóa dân gian. Nhờ đó, NSƯT Xuân Hinh thấm nhuần giá trị văn hóa truyền thống và luôn ý thức việc giữ gìn, lan tỏa. Một trong những loại hình văn hóa dân gian mà ông được tiếp cận từ người thầy chính là diễn xướng lên đồng Đạo Mẫu. Đến nay, ông vẫn tiếp tục lưu truyền loại hình này với niềm trân quý sâu sắc.
Không chỉ Xuân Hinh và Quốc Trượng, NSND Mạnh Tuấn còn có một học trò khác cũng rất xuất sắc là NSND Quốc Anh. Tình thầy trò giữa họ không chỉ dừng lại ở việc truyền dạy nghề diễn. Ông còn gả con gái của mình, Minh Thu, cho nghệ sĩ Quốc Anh, tạo nên một mối gắn bó bền chặt giữa nghệ thuật và cuộc đời.
Sự nghiệp bắt đầu từ tuổi thơ đầy gian khổ
Dù gặt hái nhiều thành công trong sự nghiệp nghệ thuật, NSND Mạnh Tuấn từng trải qua quãng đời tuổi thơ đầy gian khó. Ông sinh ra tại thôn Sơn, xã Hạp Lĩnh, Tiên Du (Bắc Ninh), trong một gia đình nghèo, đông con. Mẹ mất khi ông mới chưa đầy ba tháng tuổi. Lên tám tuổi, ông đã phải đi ở đợ để tự nuôi thân, sống trong cảnh thường trực lo sợ đòn roi.
Niềm đam mê chèo đã bén rễ từ thuở nhỏ. Muốn được xem chèo, cậu bé thường phải trốn khỏi nhà chủ, đến khuya mới quay về, không dám gõ cửa, đành chui vào đống rơm ngủ qua đêm. Khi kháng chiến toàn quốc nổ ra, bộ đội về làng, Mạnh Tuấn hăng hái xung phong làm liên lạc cho du kích địa phương.
Trong quá trình hoạt động, ông mạnh dạn nhận phần việc văn nghệ, múa hát, diễn xướng, trở thành hạt nhân của đội văn công địch hậu. Sau thời gian tích lũy kinh nghiệm biểu diễn, từ năm 1952, ông chính thức tham gia làm việc trong một đoàn hát.
Thời gian đầu, vì vóc dáng gầy gò và giọng hát chưa thực sự nổi bật, ông chỉ được giao nhiệm vụ bảo quản đạo cụ, chưa có cơ hội đảm nhận những vai kép nền hay kép chính trong các vở diễn. Tuy nhiên, tình yêu nghệ thuật mãnh liệt đã thôi thúc ông tự mày mò học hỏi bằng mọi cách. Ông tập đánh trống, tự học các làn điệu chèo quê hương, để dòng máu chèo trong mình được nuôi dưỡng và bồi đắp ngày một lớn mạnh.
Bên cạnh nỗ lực cá nhân, NSND Mạnh Tuấn còn may mắn nhận được sự dìu dắt từ các nghệ sĩ chèo nổi tiếng như Năm Ngũ, Tư Liên. Nhờ sự hướng dẫn tận tình, ông dần phát triển được tài năng và có cơ hội tiếp cận sân khấu chuyên nghiệp, bắt đầu từ vai phụ trong vở Tấm Điền.
Từ vai phụ đầu tiên, NSND Mạnh Tuấn dần được trao thêm nhiều vai diễn khác, rồi từng bước trở thành kép chính nổi tiếng. Sự nghiệp của ông thăng hoa nhờ cái duyên sân khấu trời cho, cùng với sự cộng hưởng giữa “thanh” và “sắc” cùng quá trình rèn luyện nghiêm túc, đã giúp ông chạm tới đỉnh cao của nghệ thuật diễn xuất hài hước trong sân khấu chèo.
Trong vở Quan Âm Thị Kính, ông từng đảm nhiệm cùng lúc ba vai gồm cụ Mãng, thầy bói và sư cụ chạy đàn (trong vở Quan Âm Thị Kính). Những vai diễn khác như cụ Sửu trong vở Con trâu hai nhà, hề Thìn trong Tấm Cám, anh Đường trong Máu chúng ta đã chảy, anh Phởn trong Đường đi đôi ngả, anh Tích trong Vẹn cả đôi đường, hề Ngự trong Lọ nước thần…
Nhờ tài năng và cống hiến, NSND Mạnh Tuấn đã giành được nhiều thành tích quan trọng như Huy chương Vàng Hội diễn Sân khấu, Huy chương Kháng chiến chống Pháp hạng Nhất, Huy chương Chiến thắng hạng Nhất. Ông cũng là một trong những nghệ sĩ được phong tặng danh hiệu NSND sớm nhất, đồng thời, ông cũng được công chúng trìu mến gọi là “vua hề chèo” đất Bắc.
Không chỉ dừng lại ở sân khấu, ông còn ghi dấu ấn trên màn ảnh với nhiều vai diễn đặc sắc, nổi bật nhất là vai Thống Biệu trong bộ phim truyền hình Đất và người, một vai diễn đã khắc sâu vào tâm trí khán giả truyền hình cả nước.
Rạng sáng 9/4/2003, ở tuổi 75, NSND Mạnh Tuấn đã ra đi vào cõi vĩnh hằng.
