Bất ngờ: Khoa học phát hiện động vật bị thiến có thể kéo dài tuổi thọ 20%, áp dụng cho con người thì sao?

Sinh sản từ lâu được xem là bản năng cốt lõi bảo đảm sự tồn tại của loài. Tuy nhiên, khoa học hiện đại đang đặt lại câu hỏi tưởng như hiển nhiên ấy.

Một nghiên cứu mới công bố cho thấy với nhiều loài động vật, việc hạn chế hoặc chấm dứt khả năng sinh sản lại gắn liền với tuổi thọ cao hơn rõ rệt. Phát hiện này không chỉ thách thức những quan niệm quen thuộc về tiến hóa, mà còn mở ra những suy ngẫm sâu xa về mối quan hệ giữa hormone, hành vi và quá trình lão hóa, kể cả ở con người.

Nghiên cứu do giáo sư sinh học tiến hóa Shinichi Nakagawa, Đại học Alberta, đồng tác giả thực hiện đã phân tích dữ liệu của 117 loài động vật nuôi trong vườn thú và thủy cung trên toàn cầu. Song song, nhóm nghiên cứu tiến hành phân tích tổng hợp 71 công trình khoa học trước đó, bao phủ nhiều nhóm loài khác nhau, từ động vật có vú, chim, cá, bò sát đến thú có túi. Kết quả cho thấy một xu hướng nhất quán đó là các cá thể bị triệt sản hoặc được kiểm soát sinh sản bằng hormone có tuổi thọ trung bình cao hơn khoảng 10% đến 20% so với những cá thể vẫn sinh sản bình thường.

Hiệu ứng này được ghi nhận ở phạm vi loài rất rộng, từ sư tử, vượn cáo, khỉ đầu chó cho tới chuột thí nghiệm, cá và cả bò sát. Theo giáo sư Nakagawa, đây là bằng chứng hiếm hoi cho thấy ngoài việc hạn chế lượng calo trong chế độ ăn, con người có thể quan sát được một dạng can thiệp khác có khả năng kéo dài tuổi thọ của động vật có xương sống một cách rõ ràng và nhất quán. Nhóm nghiên cứu kết luận rằng chính động lực sinh sản do hormone điều khiển đã hạn chế khả năng sống sót của động vật trưởng thành, bất kể chúng sống trong tự nhiên hay trong môi trường nuôi dưỡng tối ưu.

Từ trước tới nay, sinh sản vẫn được xem là một quá trình tiêu tốn năng lượng, song các bằng chứng thường rời rạc và thiếu tính hệ thống. Nghiên cứu mới đã củng cố mối liên hệ này bằng dữ liệu quy mô lớn. Fernando Colchero, nhà nghiên cứu tại Viện Nhân chủng học Tiến hóa Max Planck, nhận định rằng sinh sản là một khoản chi phí sinh lý không nhỏ. Ở con người, y tế hiện đại, dinh dưỡng tốt và các hệ thống hỗ trợ xã hội có thể làm dịu phần nào gánh nặng đó, nhưng không thể xóa bỏ hoàn toàn những đánh đổi sinh học vốn có.

Một điểm quan trọng của nghiên cứu là sự khác biệt rõ rệt giữa hai giới. Ở con đực, yếu tố then chốt nằm ở hormone sinh dục. Phó giáo sư Mike Garratt, tác giả chính của nghiên cứu, cho biết chỉ những biện pháp làm thay đổi trực tiếp quá trình sản sinh hormone giới tính mới có tác dụng kéo dài tuổi thọ. Thiến, tức loại bỏ tinh hoàn, làm giảm mạnh testosterone, trong khi thắt ống dẫn tinh chỉ ngăn dòng tinh trùng mà không ảnh hưởng đáng kể đến hormone.

Dữ liệu cho thấy thắt ống dẫn tinh hầu như không tạo ra khác biệt rõ rệt về tuổi thọ. Ở những loài như sư tử hay khỉ đầu chó, nơi thắt ống dẫn tinh được áp dụng phổ biến hơn, các nhà khoa học cũng không quan sát thấy lợi thế sống lâu so với nhóm không triệt sản.

Thời điểm can thiệp cũng đóng vai trò quan trọng. Thiến sau tuổi dậy thì giúp tăng tuổi thọ trung bình khoảng 9%, trong khi nếu thực hiện trước khi đạt đến độ trưởng thành sinh dục, mức tăng có thể lên tới 14%. Theo Garratt, hormone sinh dục tương tác mạnh với các con đường sinh học liên quan đến lão hóa, đặc biệt trong giai đoạn phát triển sớm, khiến việc can thiệp sớm để lại dấu ấn lâu dài hơn.

Ở con cái, cơ chế lại phức tạp hơn. Tuổi thọ tăng lên sau nhiều hình thức triệt sản khác nhau, không chỉ những biện pháp làm thay đổi hormone mạnh mẽ. Điều này cho thấy lợi ích có thể đến từ việc giảm chi phí năng lượng và sinh lý của mang thai, sinh nở, cho con bú và chăm sóc con non. Khi không phải liên tục phân bổ nguồn lực cho sinh sản, cơ thể có nhiều dư địa hơn để duy trì và sửa chữa các mô, tế bào.

Nghiên cứu cũng làm rõ mối liên hệ giữa hormone sinh dục và nguyên nhân tử vong. Ở con đực, testosterone thấp hơn đi kèm hành vi ít hung hăng, giảm các cuộc xung đột nguy hiểm. Việc ức chế sinh sản giúp giảm tỷ lệ tử vong do các tương tác hành vi này xuống khoảng 12,8% ở những cá thể lớn tuổi. Ngược lại, con cái lại hưởng lợi chủ yếu từ việc giảm nguy cơ tử vong do nhiễm trùng, có thể vì mang thai và cho con bú thường đi kèm sự ức chế tạm thời của hệ miễn dịch. Nguy cơ tử vong do bệnh truyền nhiễm ở nhóm được triệt sản giảm khoảng 13,4% so với nhóm đối chứng.

Ở các loài gặm nhấm, việc loại bỏ tuyến sinh dục còn cải thiện một số chỉ số về tuổi thọ khỏe mạnh. Chuột đực bị thiến duy trì khả năng giữ thăng bằng và chức năng nhận thức tốt hơn khi về già. Chuột cái cắt bỏ buồng trứng ít nguy cơ phát triển khối u sinh sản, dù đôi khi lại cho kết quả kém hơn trong một số bài kiểm tra vận động và nhận thức, cho thấy những đánh đổi sinh học không hề đơn giản.

Xu hướng sống lâu hơn khi bị ngăn chặn sinh sản không chỉ giới hạn ở động vật có vú. Cá, thú có túi và bò sát cũng cho thấy mô hình tương tự. Đáng chú ý, hiệu ứng này thường mạnh hơn ở những loài sống trong tự nhiên, nơi năng lượng khan hiếm và cạnh tranh sinh tồn khốc liệt, khiến cái giá của sinh sản trở nên đắt đỏ hơn nhiều so với môi trường nuôi nhốt.

Với con người, các tác giả cho rằng những kết quả này có ý nghĩa đặc biệt, bởi chúng ta chia sẻ nhiều hệ thống sinh lý tương đồng với các loài được nghiên cứu. Thực tế, phụ nữ thường sống lâu hơn nam giới, nhưng lại có xu hướng suy yếu sau thời kỳ mãn kinh. Nghiên cứu ủng hộ giả thuyết rằng mãn kinh, sự chấm dứt khả năng sinh sản ở tuổi trung niên, có thể là một thích nghi tiến hóa giúp kéo dài tuổi thọ. Việc không sinh sản ở giai đoạn trưởng thành muộn có thể mang lại lợi thế sống sót, đồng thời tạo điều kiện cho “hiệu ứng bà ngoại” là khi những phụ nữ lớn tuổi hỗ trợ con cháu, qua đó tăng cơ hội sống sót cho thế hệ sau.

Nhóm nghiên cứu cũng phân tích dữ liệu lịch sử về các hoạn quan trong nhiều nền văn hóa cổ đại. Kết quả cho thấy những người đàn ông bị thiến có xu hướng sống lâu hơn những người cùng thời không bị thiến, với tỷ lệ sống sót tăng khoảng 18%, tương đồng với quan sát ở nhiều loài động vật khác, từ chuột đến cừu.

Dù vậy, các nhà khoa học nhấn mạnh rằng những phát hiện này không nhằm khuyến nghị bất kỳ ai áp dụng các biện pháp cực đoan để kéo dài tuổi thọ. Thay vào đó, nghiên cứu gợi mở một nguyên lý sinh học căn bản đó là sự sống luôn vận hành trên những đánh đổi. Sinh sản bảo đảm tương lai của loài, nhưng đồng thời cũng có thể làm hao mòn tuổi thọ của từng cá thể.

Hiểu rõ quy luật ấy không phải để né tránh nó, mà để con người có cái nhìn tỉnh táo hơn về giới hạn, khả năng thích nghi và cái giá phải trả của chính mình trong hành trình sống lâu và sống khỏe.