Gia tộc Việt Nam có 4 từ đường trên 100 tuổi, giàu nức tiếng một thời nhờ nghề nông, gom gạo cho nghĩa quân chống Pháp

Dòng họ Quách ở khối Thuận Nghĩa, thị trấn Phú Phong, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định từng nổi danh là một trong những gia tộc giàu có bậc nhất vùng đất Bình Định xưa nhờ vào nghề nuôi tằm và ươm tơ. Nghề truyền thống này của dòng họ Quách gắn liền với nhiều câu chuyện huyền thoại về vợ chồng Bà Chúa tằm Tây Vương Mẫu.

Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, dòng họ Quách không chỉ đóng góp tiền của cho cách mạng mà còn dùng nhà cửa của mình làm nơi trú ẩn cho bộ đội, đồng thời làm kho chứa quân lương và vũ khí. Ngày nay, những ngôi nhà lá mái có kiến trúc cổ kính, hơn 100 năm tuổi của dòng họ này đang trở thành điểm nhấn góp phần phát triển du lịch địa phương, thu hút du khách đến với Bình Định.

“Phất lên” từ nghề nông

Vị tổ đời thứ nhất của gia tộc này trên đất Bình Định là ông Quách Tịnh Nương. Khi vừa tròn 28 tuổi, ông Quách Tịnh Nương đã rời quê hương để đến lập nghiệp tại làng Kỳ Đáo (Cà Đáo), thuộc tổng Thời Hòa, huyện Phù Ly, phủ Quy Nhơn (nay là thôn Dõng Hòa, xã Bình Hòa, huyện Tây Sơn). Tại đây, ông bắt đầu công việc kinh doanh "cao đan hoàn tán" và sớm kết duyên với một người phụ nữ địa phương. Sau một thời gian làm ăn, vợ chồng ông quyết định chuyển đến làng An Thái (hiện thuộc xã Nhơn Phúc, thị xã An Nhơn, Bình Định) để mở rộng hoạt động buôn bán.

Ông Quách Hội Đồng là tứ tổ của dòng họ Quách (sinh năm 1781). Khi đó, gia đình ông từ lâu đã nổi tiếng với nghề mua bán, nhưng khi đến thời ông Đồng, “máu” buôn bán dường như đã phai nhạt. Thay vào đó, ông lại say mê học hành, từ thiên văn, địa lý cho đến tướng số và đặc biệt yêu thích cuộc sống điền viên.

Trong một chuyến ngao du sơn thủy, ông Đồng đã phát hiện ra vùng đất Thuận Nghĩa với đất đai rộng lớn và con người hiền hòa. Cảm nhận được tiềm năng của nơi này, ông quyết định sang nhượng lại tiệm buôn, đưa gia đình về Thuận Nghĩa định cư và bắt đầu cuộc sống mới.

Nhờ đọc được bộ sách "Đào Công trí phú", ông Quách Hội Đồng đã nắm bắt được những bí quyết quý giá trong nghề trồng dâu nuôi tằm. Vùng đất bãi bồi ven sông Kôn với điều kiện thuận lợi đã giúp đồng dâu nhà họ Quách phát triển tươi tốt, nhờ đó, tằm nuôi luôn khỏe mạnh, ít khi bị hư hại, kén ít bị tang hay lép. Công việc làm ăn của gia đình ngày càng khởi sắc, đến mức kén tằm không bán hết phải mở lò ươm tơ. Nhờ khéo léo trong ươm tơ, sự nghiệp của dòng họ Quách ngày càng thịnh vượng, năm nào gia đình cũng dư dả để mua thêm ruộng đất.

Nghe lại câu chuyện từ ông bà, cụ Quách Văn Bôm, cháu đời thứ 10 của dòng họ Quách, nhớ mãi lời kể về tứ tổ Quách Hội Đồng. Khi ông quyết định mua đất ven sông Kôn, bà con trong vùng ai nấy đều cười cợt, bởi mảnh đất ấy thường bị nước sông xâm thực, chẳng ai nghĩ rằng có thể canh tác được gì. Nhưng ông chỉ mỉm cười nói: "Để rồi xem, sông sẽ bồi thành ruộng." Với niềm tin vững chắc, ông vẫn kiên quyết mua đất.

Lời tiên đoán của ông sau đó đã ứng nghiệm. Khoảng 10 năm sau, một trận lụt lớn đã làm thay đổi dòng chảy của sông Kôn, đẩy nước về phía Nam, phù sa từ dòng sông bồi đắp lên vùng thôn Thuận Nghĩa, tạo ra hàng trăm mẫu đất màu mỡ. Phần lớn mảnh đất bồi này nằm trong ranh giới đất của dòng họ Quách. Khi ấy, ông lý hương trong vùng có ý định chiếm lại đất, nhưng Quách Hội Đồng kiên quyết giữ vững lý lẽ: "Khi sông lấy đất của tôi, làng đâu có bồi thường. Bây giờ sông trả đất lại, sao làng lại đòi lấy?" Nhờ sự cứng rắn, ông giữ được đất cho dòng họ mình.

Tuy vậy, ông vẫn hào phóng cúng một số tiền lớn cho làng để lo việc chung. Nhiều người tin rằng, nhờ tài thông thiên văn, giỏi địa lý, ông đã biết trước sông sẽ đổi hướng, nên mới mua đất đón đầu, mang lại thêm đất đai cho gia tộc.

Bà Lê Thị Duệ, vợ của tứ tổ Quách Hội Đồng, đã có công lớn trong việc truyền dạy nghề trồng dâu nuôi tằm cho dân làng Thuận Nghĩa, nhờ đó bà được người dân kính trọng và tôn vinh là Bà Chúa tằm Tây Vương Mẫu. Sau khi bà qua đời, dân làng đã lập miếu thờ bà ngay tại buồng tằm ngày xưa của bà. Hằng năm, vào ngày mùng 5/5 Âm lịch, người dân Tây Sơn tổ chức lễ cúng để tưởng nhớ công ơn Bà Chúa tằm.

Gom gạo cho nghĩa quân chống Pháp, 9 năm xây 4 từ đường

Thời lục tổ Quách Khanh Đạo là giai đoạn rực rỡ nhất của dòng họ Quách. Không chỉ sở hữu những cánh đồng bát ngát ở làng Thuận Nghĩa, ông còn nắm trong tay nhiều mảnh đất rộng lớn tại các vùng lân cận như Phú Phong, Xuân Hòa, Lai Nghi, Thủ Thiện, Bình Đức và thậm chí cả Vĩnh Thạnh. Trong số bốn gia đình giàu có nhất Bình Định lúc bấy giờ, ông Quách Khanh Đạo được xem là người đứng đầu, nổi danh khắp vùng.

Năm 1885, khi phong trào Cần Vương khởi nghĩa chống Pháp, dòng họ Quách tại Thuận Nghĩa đã tự nguyện đóng góp cả lương thực và vũ khí để hỗ trợ nghĩa quân. Lúa gạo luôn được chuẩn bị sẵn sàng trong nhà, bất cứ khi nào Bình Tây Nguyên soái Mai Xuân Thưởng cần, dòng họ Quách đều sẵn lòng cung cấp. Thậm chí, họ còn gom góp toàn bộ nồi bung, nồi bảy bằng đồng để nghĩa binh rèn binh khí.

Trong khoảng thời gian từ 1908 đến 1917, dòng họ Quách đã xây dựng 4 căn nhà trong 4 trang viên tại Thuận Nghĩa, tất cả đều do ông Quách Nghĩa Viễn, thất tổ của dòng họ tự tay thiết kế. Ông Viễn không chỉ nổi tiếng về tướng số mà còn giỏi kiến trúc. Ngôi nhà từ đường chính, mang tên Tịnh Nương Đường (theo tên tổ Quách Tịnh Nương), được xây dựng trên diện tích 2ha, với thiết kế 5 gian 2 chái. Ba ngôi nhà khác, mỗi căn có thiết kế 3 gian 2 chái, nằm trong các trang viên rộng 1ha, mang tên Quách Thúc Đường, Quách Phổ Đường và Quách Trọng Đường, là nhà từ đường cho ba nhánh khác trong dòng họ.

Vào năm 1947, Tịnh Nương Đường bị không quân Pháp oanh tạc dữ dội, làm cho nhiều phần của công trình bị trúng đạn, may mắn là thiệt hại không quá nghiêm trọng. Cách đây nhiều năm, một phái đoàn từ Nhật Bản đã đến thăm Thuận Nghĩa để khảo sát 4 căn nhà của dòng họ Quách. Sau khi xem xét kỹ lưỡng, họ đã chọn Quách Trọng Đường để đưa vào danh sách bảo tồn, nhờ vào việc căn nhà này vẫn giữ được vẻ đẹp nguyên bản và nét kiến trúc cổ xưa.

Gìn giữ truyền thống của dòng họ

Vào năm 1995, con cháu đời thứ 10 của dòng họ Quách đã sưu tập, ghi chép, nghiên cứu cho ra cuốn "Phổ lục Quách gia", được xem là tài liệu ghi chép chính thống của gia tộc. Mỗi năm vào ngày mất của ông tổ, con cháu họ Quách ở mọi miền tập trung về Tịnh Nương Đường cúng giỗ và ôn lại truyền thống của dòng họ. Dòng họ Quách còn vinh dự được sự khen tặng từ Hội Khuyến học Trung ương với danh hiệu dòng họ hiếu học suốt nhiều năm qua.

Ngày nay, 4 căn nhà lá mái với kiến trúc cổ kính, tồn tại hơn 100 năm của dòng họ Quách không chỉ là di sản văn hóa quý giá mà còn đóng góp vào sự phát triển của du lịch tại Thuận Nghĩa - làng quê ven sông với vẻ đẹp bình dị và hấp dẫn.

>> Thân thế 'tỷ phú của các tỷ phú Sài Gòn' một thời mang gốc gác Trung Hoa, giàu lên từ mì chính, cuối đời có kết thảm