Kênh đào lớn nhất Việt Nam thời phong kiến, do 80.000 nhân công đào bằng tay trong suốt 5 năm, đánh thức vùng đất hoang hóa thành vựa lúa lớn nhất vùng ĐBSCL

Khởi công từ năm 1819 và hoàn thành sau 5 năm với hơn 80.000 nhân công, chỉ bằng những công cụ thô sơ, kênh Vĩnh Tế được xem là một trong những công trình thủy lợi vĩ đại nhất thời phong kiến. Tuyến kênh dài 91km, nối từ phường Châu Đốc đến phường Hà Tiên (An Giang), không chỉ mang ý nghĩa kinh tế mà còn gắn liền với vai trò quân sự, quốc phòng và ngoại giao ở vùng biên giới Việt Nam - Campuchia.

Theo thời gian, kênh Vĩnh Tế trở thành tuyến thoát lũ, tưới tiêu quan trọng, đồng thời mang nặng phù sa, nuôi dưỡng đồng ruộng và gắn bó mật thiết với đời sống hàng triệu cư dân. Với chiều rộng 25m, độ sâu trung bình 3m, kênh dẫn nước ngọt từ sông Hậu vào sâu trong Tứ giác Long Xuyên, rửa phèn, tháo chua, cải thiện độ phì nhiêu cho đất.

PGS.TS Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, nhận định: “Kênh Vĩnh Tế thực sự là kênh mẹ của hệ thống thủy lợi vùng Tứ giác Long Xuyên. Công trình này đã xoay chuyển hoàn toàn phương thức canh tác, biến vùng đất hoang hóa thành vựa lúa lớn của ĐBSCL”.

Từ năm 1988, kênh Vĩnh Tế được kết nối với hệ thống kênh T4, T5, T6 và nhiều nhánh khác, đưa nước ngọt tưới tiêu cho hơn 144.000ha đất nông nghiệp. Nhờ đó, Tứ giác Long Xuyên từ vùng đất hoang hóa chỉ sản xuất 1 vụ/năm đã nâng lên 2-3 vụ ổn định, sản lượng đạt 5-6 triệu tấn/năm, chiếm 1/4 sản lượng lúa toàn ĐBSCL, góp phần quan trọng vào an ninh lương thực quốc gia và xuất khẩu gạo.

Để khai thác hiệu quả, nhiều năm qua, An Giang liên tục nạo vét, nâng cấp lòng kênh, đồng thời xây dựng các công trình thủy lợi phụ trợ. Nổi bật là hồ chứa Tha La, Trà Sư, gắn trực tiếp với dòng kênh, điều tiết nguồn nước phục vụ trên 30.000ha đất sản xuất. Những công trình này giúp giảm hạn hán, ngăn mặn và chủ động ứng phó biến đổi khí hậu.

Chia sẻ trên báo Nông nghiệp và Môi trường, ông Lương Huy Khanh, Phó Chi Cục trưởng Chi cục Thủy lợi An Giang, nhấn mạnh: “Không thể coi nước mặn hay lũ lụt chỉ là hiểm họa. Thủy lợi hiện đại phải quản lý tổng hợp, tận dụng nước ngọt, nước lợ, nước mặn cho nông nghiệp hiệu quả. Đó là tư duy thuận thiên”.

Thực tế, nhờ hệ thống thủy lợi này, nhiều mô hình canh tác mới ra đời như lúa - tôm, lúa - cá, luân canh cây màu, chuyển đổi cây trồng phù hợp. Những mô hình này giúp tăng thu nhập cho nông dân, giảm phát thải và giữ cân bằng sinh thái.

Dù giữ vai trò huyết mạch, hệ thống thủy lợi Tứ giác Long Xuyên đang đối mặt nhiều nguy cơ: sạt lở, bồi lắng lòng kênh, xâm nhập mặn từ biển Tây, tác động từ thủy điện thượng nguồn Mekong, cùng sụt lún đất và biến đổi khí hậu.

Các chuyên gia cho rằng cần ứng dụng đồng bộ giải pháp công nghệ cao: hệ thống quan trắc, cảnh báo mặn - ngọt theo thời gian thực, thiết kế kênh sinh thái, kết hợp thủy lợi với giao thông thủy để vừa phục vụ sản xuất, vừa phát triển logistics nông nghiệp.

Ông Hồ Văn Mừng, Chủ tịch UBND tỉnh An Giang, khẳng định: “Để phát huy giá trị bền vững, cần chiến lược dài hạn kết hợp khoa học - công nghệ và quản trị nguồn nước. Nếu khai thác hợp lý, kênh Vĩnh Tế sẽ không chỉ nuôi dưỡng hàng triệu nông dân mà còn góp phần giữ vững an ninh lương thực quốc gia, mở ra cơ hội phát triển nông nghiệp xanh, hiện đại”.

Theo Quy hoạch tỉnh An Giang đến năm 2030 (Quyết định số 1369/QĐ-TTg), kênh Vĩnh Tế nằm trên hành lang kinh tế cửa khẩu tỉnh Long An, kết nối các cửa khẩu Tịnh Biên, Vĩnh Xương với cảng biển Hà Tiên, tạo điều kiện đẩy mạnh giao thương biên giới và xuất nhập khẩu nông sản.

Song song đó, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn xác định Tứ giác Long Xuyên là vùng trọng điểm của Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp. Dự kiến đến năm 2030, khoảng 300.000ha lúa chất lượng cao sẽ triển khai tại đây - nơi kênh Vĩnh Tế tiếp tục giữ vai trò trung tâm, dẫn dắt quá trình kiến tạo nền nông nghiệp bền vững và hiện đại.