Nhà máy kẽm trăm tuổi ở Quảng Ninh sắp được ‘hồi sinh’?

Thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh đang xây dựng kế hoạch để đưa di tích nhà máy kẽm trăm tuổi do người Pháp xây dựng vào phục vụ du lịch. Trước đó, di tích của một trong những nhà máy kẽm lớn nhất một thời này từng suýt bị xóa sổ bởi một dự án xây dựng trung tâm thương mại.

Theo các tư liệu lịch sử và nghiên cứu, đánh giá của các nhà khoa học, nhà máy kẽm Quảng Yên được xây dựng vào đầu những năm 1920 bên bờ sông Chanh, nay là khu 10, phường Quảng Yên, thị xã Quảng Yên. Đây là một nhà máy lớn lúc bấy giờ, đánh dấu thời kỳ phát triển công nghiệp luyện kim đầu tiên ở Đông Dương.

Toàn cảnh Nhà máy kẽm Quảng Yên lúc còn hoạt động. Ảnh: Tư liệu

Năm 1905, các kỹ sư mỏ Pháp phát hiện ra hai mỏ kẽm lớn ở miền Bắc: Tuyên Quang và Thái Nguyên. Từ 1905-1910, chính quyền đã cho khai thác ở hai khu vực này. Quặng lấy lên được vận chuyển bằng đường thủy đến Việt Trì, rồi từ đó đi về Hải Phòng bằng đường thủy hoặc đường sắt. Tất cả được bán sang châu Âu (phần là Đức và Bỉ) dưới dạng quặng thô.

>> Sau 20 năm bỏ hoang, sân bay Nà Sản tại Sơn La sắp được 'tái sinh'?

Sau chiến tranh thế giới thứ nhất, chính quyền Đông Dương bắt đầu tính lến phương án đầu tư để nâng giá trị cho ngành kẽm, bằng việc chế biến quặng ngay tại Đông Dương, thay vì bán quặng thô.

Năm 1921, kỹ sư Jules Boulinier trình bày cho Toàn quyền Maurice Long một dự án khổng lồ nhằm chế biến quặng và đúc thành thỏi nhôm ngay tại miền Bắc. Ban đầu, dự án được tính đặt ở Tuyên Quang, tuy nhiên sau đó chọn Quảng Yên vì vị trí này nằm gần Hồng Gai (Hạ Long ngày nay), để sử dụng than vì nhu cầu sẽ lên đến 5 tấn/ngày và gần Hải Phòng, để tiện lên tàu xuất khẩu). Dự án đặt mục tiêu sản xuất là 6.000 tấn kẽm một năm.

Tháng 4/1924, Nhà máy kẽm Quảng Yên được khánh thành giai đoạn 1 với ba lò đốt hoạt động. Nhà máy kẽm có một nhà máy điện riêng, một cảng nhập than từ Hồng Gai và một cảng xuất sản phẩm. Tất cả nhà máy được trang bị máy móc rất hiện đại như cần cẩu, lò đốt tách quặng… Các máy móc thuộc loại hiện đại bậc nhất thời đó.

Năm 1925, nhà máy hoàn thành giai đoạn 2 với 6 lò hoạt động, tổng công suất đạt 6.000 tấn/năm. Khoảng 1.000 công nhân làm việc ở nhà máy vào cuối năm 1925.

Năm 1929 là năm mà sản lượng đạt đỉnh cao nhất với 11.000 tấn kẽm. Nhà máy lúc đó có hơn 1.200 người Việt và 8 người Pháp. Từ năm 1930, sản lượng giảm đi do giá bán kẽm giảm mạnh.

Hiện nay, nhà máy này chỉ còn lại hai ống khói, hai bể nước treo, khung nhà máy sàng quặng và các bồn, trụ… thuộc phần đất do một lữ đoàn hải quân và một công ty may mặc quản lý.

Theo giới chuyên môn, đây vẫn là một công trình kiến trúc công nghiệp có giá trị văn hóa, lịch sử cao. Mặc dù là cơ sở công nghiệp đầu tiên tại Quảng Ninh nhưng lại chưa nằm trong danh mục di tích đã được công nhận.

Tuy nhiên, đến tháng 11/2015, UBND thị xã Quảng Yên có văn bản đề nghị được tháo dỡ các công trình cũ của nhà máy kẽm để đảm bảo an toàn và chuẩn bị mặt bằng xây dựng tổ hợp trung tâm tài chính, thương mại.

Kết quả kiểm định chất lượng 2 ống khói cao hàng chục mét của các đơn vị chuyên môn cho thấy, tổng thể cả 2 ống khói đều đảm bảo khả năng chịu lực...

Cùng với sự vào cuộc, lên tiếng của các nhà nghiên cứu, chuyên gia đầu ngành về việc cần bảo tồn và phát huy di tích đặc biệt này, tỉnh Quảng Ninh đã quyết định giữ lại di tích nhà máy kẽm, đồng thời giao các đơn vị liên quan đề xuất phương án bảo quản, tu bổ, phục hồi nhằm phát huy giá trị di tích nhà máy kẽm để giáo dục truyền thống và xây dựng thành điểm tham quan du lịch.

> > Tỉnh có nhiều khu công nghiệp nhất cả nước đón loạt dự án FDI