Nhạc sĩ đầu tiên của Việt Nam được phong quân hàm Thiếu tướng, từng từ chối danh hiệu NSND

Nhạc sĩ An Thuyên tên thật là Nguyễn An Thuyên, sinh năm 1949 tại làng Kẻ Đáy, thôn Quỳnh Kim, huyện Quỳnh Lưu, nay thuộc phường Quỳnh Mai, Nghệ An. Tuổi thơ của ông gắn với những chuyến lưu diễn liên miên của gánh hát gia đình.

Ngay từ năm 11 tuổi, cậu bé An Thuyên đã biết thổi sáo, kéo nhị và thuộc lòng nhiều bài nhạc học từ ông giáo làng. Chính những bài học đầu đời ấy nuôi dưỡng niềm say mê âm nhạc, giúp ông sáng tác ca khúc đầu tiên khi mới 15 tuổi. Đến năm 1965, ca khúc “Nối gót anh hùng” ra đời, gây bất ngờ cho cả làng bởi sự chững chạc và hào sảng của một chàng trai chỉ vừa bắt đầu học nghệ thuật.

Ông từng kể mình sinh ra giữa một trận càn của Pháp; mẹ đã bế ông bơi qua sông để tránh giặc. Khi đến thắp hương trên đồi thông nơi các chiến sĩ hy sinh, ông nhận ra: “Họ có 65 năm hy sinh và tôi có 65 năm đời sống. Đấy là định mệnh để tôi trở thành người chiến sĩ, trở thành vị tướng trong cuộc đời”.

Con đường nghệ thuật của ông gắn liền với những dấu mốc quan trọng của đất nước. Tốt nghiệp Trường Văn hóa Nghệ thuật Nghệ An năm 1967, ông công tác tại Ty Văn hóa Nghệ An rồi nhập ngũ năm 1975. Hai năm sau, ông được điều về Đoàn Văn công Quân khu 4.

Từ 1981 đến 1988, ông theo học tại Nhạc viện Hà Nội và sau khi tốt nghiệp, công tác tại Phòng Văn nghệ Quân đội. Năm 1992, ông chuyển về Trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội và chỉ một năm sau được bổ nhiệm làm Hiệu trưởng. Sau đó, ông giữ chức Phó Chủ tịch thường trực Hội Nhạc sĩ Việt Nam khóa VII.

Hơn nửa thế kỷ sáng tác, âm nhạc của An Thuyên mang đậm tâm hồn xứ Nghệ, mộc mạc mà thiết tha. Ông tạo dấu ấn riêng với những giai điệu dân gian ngọt ngào qua các ca khúc “Ca dao em và tôi”, “Đêm nghe hát đò đưa nhớ Bác”, “Hành quân lên Tây Bắc”, “Em chọn lối này”, “Thơ tình của núi”, “Chín bậc tình yêu”, “Huế thương”, “Hà Nội tình yêu tôi”, “Biển và em”... Ông từng chia sẻ rằng chưa bao giờ viết chữ “nghèo” trong ca từ, nhưng nỗi trăn trở về quê hương nghèo khó lại thấm đẫm trong từng giai điệu.

Những đóng góp của nhạc sĩ được ghi nhận bằng nhiều giải thưởng quan trọng. Ông nhận Giải thưởng Bộ Quốc phòng cho “Hành quân lên Tây Bắc” (1984) và “Thơ tình của núi” (1994). Ca khúc “Khi xe tăng qua miền quan họ” mang về Giải Nhất của Bộ Văn hóa - Thông tin (cũ) và Hội Nhạc sĩ Việt Nam năm 1985; đến năm 1995, ông tiếp tục nhận Giải Nhất với “Mẹ Việt Nam anh hùng”. Năm 1992, “Chín bậc tình yêu” đoạt Giải Nhì Hội Nhạc sĩ Việt Nam.

Năm 2001, ông được trao Huân chương Lao động hạng Ba; năm 2007 nhận Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật. Đặc biệt, ngày 2/1/2008, ông trở thành nhạc sĩ đầu tiên tại Việt Nam được phong quân hàm Thiếu tướng.

Năm 2007, ông còn được đặc cách đề nghị phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân dù chưa từng được phong Nghệ sĩ Ưu tú. Tuy nhiên, ông đã từ chối vinh dự này. Đạo diễn Bông Mai - con gái ông cho biết cha mình không chạy theo danh hiệu và từng chủ động xin rút khỏi vị trí Phó Chủ tịch thường trực Hội Nhạc sĩ Việt Nam để tạo cơ hội cho lớp trẻ.

Không chỉ là tác giả của nhiều tác phẩm lớn, An Thuyên còn là người thầy tận tâm. Ông dìu dắt nhiều giọng ca nổi bật như Hồ Quỳnh Hương, NSND Phạm Phương Thảo, cùng các nghệ sĩ Ngọc Anh, Vương Dung...

Trong thời gian làm Hiệu trưởng, ông tuyển hàng trăm học viên là con em đồng bào dân tộc thiểu số, giúp họ có cơ hội theo đuổi con đường nghệ thuật và trở thành những chiến sĩ văn hóa.

Song hành với sự nghiệp sáng tác, gia đình luôn là điểm tựa mà ông trân trọng. Vợ ông là nghệ sĩ Ngô Huyền Lâm; con trai là nhạc sĩ An Hiếu; con gái là nhà báo, đạo diễn Bông Mai.

Ông từng chia sẻ rằng những thành quả gia đình đạt được đều xuất phát từ “củ khoai, củ sắn, từ điệu dân ca, từ hồn vía quê hương xứ Nghệ”. Ông dạy con rằng người nghệ sĩ phải biết rơi nước mắt trước nỗi đau của người khác để nốt nhạc có giá trị và mọi sáng tạo phải xuất phát từ đời sống, nếu không sẽ chỉ là “một thứ thời trang”.

Năm 2015, nhạc sĩ An Thuyên qua đời sau cơn nhồi máu cơ tim, để lại niềm tiếc thương trong lòng công chúng, đồng nghiệp và học trò. Di sản âm nhạc của ông vẫn tiếp tục ngân vang, bền bỉ trong đời sống văn hóa Việt Nam, trở thành phần ký ức không thể tách rời về một người nhạc sĩ xứ Nghệ giàu tâm huyết và tận tụy với nghệ thuật.