'Thần đồng' Vật lý 18 tuổi tốt nghiệp đại học, 30 tuổi được phong hàm Giáo sư, là Viện trưởng trẻ tuổi nhất trong lịch sử khoa học Việt Nam
Suốt sự nghiệp, điều mà GS Nguyễn Văn Hiệu trăn trở nhất không phải là những công trình nghiên cứu, mà là việc truyền cảm hứng và tri thức cho thế hệ sau.
Từng là công nhân xưởng dệt
GS.VS Nguyễn Văn Hiệu là một trong những nhà khoa học nổi tiếng của Việt Nam. Theo Báo Nhân dân, ông sinh ngày 21/7/1938 tại thị xã Hà Đông, tỉnh Hà Tây cũ (nay là Hà Nội), trong một gia đình viên chức nghèo có bảy anh chị em. Sinh ra trong thời chiến tranh, mưa bom bão đạn nhưng Nguyễn Văn Hiệu luôn khát khao được đến trường. Với tài năng cùng sự ham học, chỉ trong vòng 8 năm, ông hoàn thành chương trình phổ thông.
Thế nhưng, hoàn cảnh khó khăn buộc cậu học trò ham học phải tạm gác giấc mơ sách vở để vào làm công nhân tại một xưởng dệt kim. Chính tại đây, tình yêu dành cho môn Vật lý bắt đầu nhen nhóm trong ông, trở thành động lực suốt cuộc đời theo đuổi con đường khoa học.
Sau kháng chiến chống Pháp, Nguyễn Văn Hiệu thi đỗ vào Trường Đại học Sư phạm Khoa học, khoa Toán Lý và theo học ngành Vật lý vì gần với kỹ thuật nhất. Cũng từ đây, cuộc đời, sự nghiệp của ông như bước sang một trang mới.
18 tuổi tốt nghiệp đại học, 30 tuổi trở thành Giáo sư
Năm 1956, ở tuổi 18, Nguyễn Văn Hiệu tốt nghiệp đại học loại xuất sắc và được giữ lại giảng dạy tại Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (nay là Đại học Quốc gia Hà Nội). Dù vậy, đam mê khoa học vẫn không ngừng thôi thúc ông liên tục học hỏi, khám phá các lĩnh vực mới trong Vật lý.
Tháng 10/1960, ông cùng gần 30 tân cử nhân được cử sang Liên Xô để nghiên cứu chuyên sâu. Trong thời gian học tập tại Liên Xô, ông đã công bố nhiều công trình quan trọng về lý thuyết tương tác yếu giữa các hạt cơ bản, biên độ tán xạ của hạt nhân năng lượng cao...
Những kết quả đột phá giúp ông bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ xuất sắc ở tuổi 26 và trở thành tiến sĩ trẻ nhất không chỉ của Việt Nam mà còn của Liên Xô lúc bấy giờ. Cùng năm đó, ông được đặc cách công nhận chức danh Phó Giáo sư. Đến năm 1968, Nguyễn Văn Hiệu chính thức được phong hàm Giáo sư khi vừa tròn 30 tuổi, trở thành giáo sư trẻ tuổi nhất trong lịch sử khoa học Việt Nam.
Viện trưởng trẻ nhất lịch sử
Năm 1996, khi trở về Việt Nam, ông vinh dự được Thủ tướng Phạm Văn Đồng tin tưởng giao nhiệm vụ Viện trưởng Viện Vật lý và là Viện trưởng trẻ nhất trong lịch sử khoa học Việt Nam. Từ đây, ông có nhiều đóng góp cho nền khoa học nước nhà.
Năm 1975, ông được bổ nhiệm làm Viện trưởng Viện Khoa học Kỹ thuật miền Nam, cơ quan trực thuộc Chính phủ Cách mạng lâm thời miền Nam Việt Nam. Một năm sau, ông ra Bắc nhận chức Phó Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam.
Đến năm 1983, ông chính thức trở thành Viện trưởng, rồi tiếp tục đảm nhận vai trò Giám đốc Trung tâm Khoa học Tự nhiên và Công nghệ Quốc gia từ năm 1993, đồng thời là Viện trưởng Viện Khoa học Vật liệu.
Bên cạnh các vị trí trong nước, GS Nguyễn Văn Hiệu còn là Viện sĩ của Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô (1982), Viện Hàn lâm Khoa học Thế giới thứ ba (1984) và Viện Hàn lâm Khoa học Czech.
Trong suốt sự nghiệp, GS Nguyễn Văn Hiệu có hơn 200 công trình khoa học thuộc nhiều nhiều lĩnh vực từ tương tác yếu, đối xứng trong vật lý hạt cơ bản, đến lý thuyết trường lượng tử trong vật lý chất rắn... được công bố quốc tế. Ông được xem là người đặt nền móng cho ngành Vật lý lý thuyết Việt Nam hiện đại.
Năm 1999, theo lời mời của GS.VS Nguyễn Văn Đạo, ông trở lại Đại học Quốc gia Hà Nội giữ chức Chủ nhiệm Khoa Công nghệ. Khi Trường Đại học Công nghệ trực thuộc ĐHQGHN được thành lập năm 2004, ông trở thành Hiệu trưởng đầu tiên.
Suốt sự nghiệp, điều mà GS Nguyễn Văn Hiệu trăn trở nhất không phải là những công trình nghiên cứu, mà là việc truyền cảm hứng và tri thức cho thế hệ sau. Ông từng chia sẻ: “Làm sao giảng dạy được cho các học trò của mình: nếu là kỹ sư trong nhà máy thì làm việc thật tốt; nếu là nhà khoa học thì có nhiều phát minh; nếu là thầy giáo thì giảng bài thật hấp dẫn và truyền thụ được nhiều kiến thức cho học trò...”.
Với những cống hiến to lớn đó, ông nhận được nhiều giải thưởng, bằng khen danh giá như Giải thưởng Lê-nin về Khoa học và Kỹ thuật (1986), Giải thưởng Hồ Chí Minh (1996), Huân chương Độc lập hạng Nhất (2009), danh hiệu Nhà giáo Nhân dân (2010)...
Ngoài học thuật, ông còn là Ủy viên Trung ương Đảng các khóa V, VI, VII, VIII và đại biểu Quốc hội nhiều nhiệm kỳ.
Ngày 23/1/2022, Giáo sư, Viện sĩ Nguyễn Văn Hiệu, nhà vật lý hàng đầu Việt Nam, đã qua đời, hưởng thọ 84 tuổi.
* Tổng hợp
>>'Thần đồng' Vật lý phá vỡ thông lệ 300 năm của Harvard: 5 tuổi thuộc 500 bài thơ, 12 tuổi vào đại học, 31 tuổi là Giáo sư trẻ nhất trường top đầu thế giới
