‘Thần đồng’ Việt Nam giải Toán không cần dùng giấy, giờ là ‘cây’ Toán xuất sắc của thế giới, tỏa sáng ở trời Tây nhưng không ngừng đóng góp cho quê hương
Từng giành HCV Olympic Toán quốc tế năm 1982, ông hiện là một trong những chuyên gia hàng đầu thế giới về topo vi phân, đa tạp 3 chiều.
Khi mới 17 tuổi, Lê Tự Quốc Thắng đã giành HCV Olympic Toán quốc tế (IMO) năm 1982 với điểm tuyệt đối 42/42. Trước đó một năm, ông lọt vào top 4 học sinh giỏi nhất quốc gia, nhưng do Việt Nam không tham dự IMO năm 1981, Bộ Giáo dục đã tổ chức một hội nghị bồi dưỡng học sinh giỏi ở Huế và có một cuộc thi đặc biệt dành cho học sinh xuất sắc. Lê Tự Quốc Thắng dẫn đầu.
Người giải Toán không cần dùng giấy
Sinh ra tại Huế vào năm 1965 trong một gia đình có truyền thống Toán học, Giáo sư Lê Tự Quốc Thắng lớn lên với niềm đam mê đặc biệt dành cho bộ môn này.
Cha ông - ông Lê Tự Hỷ là giảng viên Toán tại Đại học Huế, mẹ là bà Đinh Thị Quý Hương - từng là giáo viên Toán cấp 3 ở Huế. Anh trai Lê Tự Quốc Hùng từng là giảng viên chuyên ngành Toán - Tin tại Đại học Wroclaw (Ba Lan). Với nền tảng gia đình cùng niềm đam mê cá nhân, ông Thắng đã lựa chọn con đường Toán học và gắn bó với nó suốt đời.
Sau khi đạt HCV Olympic Toán quốc tế, ông được tuyển thẳng vào khoa Toán - Cơ, Đại học Tổng hợp Quốc gia Moskva (MGU) – một trong những trung tâm Toán học uy tín nhất thời bấy giờ. Chỉ mới hết năm nhất, ông đã vượt qua nhiều kiến thức của các năm sau, trong khi bạn bè vẫn đang học đại số tuyến tính và hình học giải tích, ông đã nghiên cứu về topo, giải tích hàm và hình học vi phân.
Đặc biệt, ông có phong cách giải Toán độc đáo – không cần dùng đến giấy. Trong suốt 8 năm tại Liên Xô, ông hai lần đoạt giải nhất nghiên cứu khoa học của trường.
Sau khi tốt nghiệp xuất sắc, ông bảo vệ luận án Tiến sĩ chuyên ngành hình học topo dưới sự hướng dẫn của Viện sĩ nổi tiếng Sergei Novikov vào năm 1991. Từ đây, ông bắt đầu hành trình làm việc tại các viện và trường đại học danh tiếng trên thế giới như Viện Toán học Steklov (Nga), Viện Toán học Max - Planck (Đức), Viện Vật lý lý thuyết Trieste (Italy), Đại học Tokyo (Nhật Bản), Viện Nghiên cứu Khoa học Toán tại Berkeley, California (Mỹ)...
Từ năm 1999 đến 2003, ông giữ chức Phó Giáo sư tại Đại học Buffalo, Mỹ. Từ năm 2004, ông trở thành Giáo sư tại Học viện Công nghệ Georgia, một trong những trường kỹ thuật hàng đầu tại Mỹ. Chuyên ngành của ông là topo vi phân, đa tạp chiều thấp và quasi-crystals.
Điểm đặc biệt ở Lê Tự Quốc Thắng là làm gì cũng muốn tốt nhất. Vì thế, khi chọn thầy hướng dẫn, ông chọn Viện sĩ S. P. Novikov, một trong những nhà Toán học nổi danh nhất Liên Xô thời đó. Thầy rất khắt khe khi chọn học trò và chọn rồi cũng yêu cầu rất cao. Sau nhiều vòng phỏng vấn, viện sĩ Novikov đã nhận ông Thắng và sau này ông biết mình không lầm.
“Cây” Toán xuất sắc của thế giới
Năm 1995, Lê Tự Quốc Thắng cùng hai nhà khoa học người Nhật phát minh ra bất biến lượng tử Le-Murakami-Ohtsuki, mở ra một hướng đi mới trong lý thuyết bất biến và đa tạp ba chiều. Ông cũng tham gia hội đồng tác giả của Encyclopedia of Mathematical Physics (Bách khoa toàn thư Toán Lý), xuất bản năm 2006 bởi nhà xuất bản Elsevier (Hà Lan). Nhiều tạp chí quốc tế danh tiếng như Inventiones Mathematicae, Uspekhi Mat. Nauk, Adv. Math… đã đăng tải hàng trăm bài nghiên cứu của ông.
Ông là một trong những chuyên gia hàng đầu thế giới về topo vi phân, đa tạp 3 chiều, lý thuyết nút và quasicrystal; là thành viên Ban biên tập của các Tạp chí The Journal of Knot Theory and its Ramifications và Acta Mathematica Vietnamica, Trưởng ban biên tập của Quantum Topology.
Dù sống và làm việc ở nhiều nước trên thế giới, Lê Tự Quốc Thắng vẫn dành nhiều tình cảm và tâm huyết cho quê hương. Ông đã dìu dắt nhiều học trò Việt Nam, trong đó có những người thành công như Tiến sĩ Huỳnh Quang Vũ, Trưởng khoa Toán - Tin học (2018-2022), Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia TP. HCM.
Năm 2007, ông cùng với nhiều nhà Toán học Việt Nam từng dự thi Toán quốc tế dùng nguồn kinh phí riêng để về tham dự thành phần Ban giám khảo kỳ thi Olympic Toán quốc tế lần thứ 48 tổ chức tại Việt Nam. Điều này góp phần tạo nên một trong những cuộc thi có chất lượng chuyên môn tốt nhất lịch sử IMO và một cuộc hội ngộ quy mô của các cựu IMO Việt Nam.
Sau năm đó, hàng năm ông đều về nước để tổ chức hội nghị hay giảng bài ở Viện Toán, Viện Toán cao cấp và Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia TP. HCM, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu Toán học ở Việt Nam.
Ông cũng viết bài cho Epsilon (tạp chí online của cộng đồng những người yêu Toán Việt Nam), gửi tài liệu Toán Olympic, phỏng vấn các huấn luyện viên và học sinh đội tuyển Mỹ để viết bài về cách thức huấn luyện, tuyển chọn đội tuyển của Mỹ, từ đó giúp Việt Nam rất nhiều về định hướng và kinh nghiệm tổ chức.
Ngoài Toán học, Lê Tự Quốc Thắng còn có đam mê với nhiếp ảnh và từng ghi lại nhiều khoảnh khắc quý giá của thời kỳ 1983-1992 tại khoa Toán - Cơ. Ông cũng là một trong những kỷ lục gia về xoay rubik tại Việt Nam trong thập niên 80.
