Thủy điện và bài toán phát triển bền vững: Ứng phó từ sớm, từ xa

Mắt xích quan trọng trong chuỗi rủi ro lũ lụt

Chia sẻ với Tiền Phong, GS.TS Nguyễn Quốc Dũng - Phó Chủ tịch Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam cho rằng, nếu quy toàn bộ trách nhiệm cho thủy điện về những đợt ngập lụt nghiêm trọng vừa qua là chưa thật sự sòng phẳng. Tuy nhiên, khi mưa dồn dập trùng với thời điểm hồ chứa đã đầy hoặc buộc phải xả khẩn cấp, nguy cơ “lũ kép” lũ tự nhiên cộng hưởng với lũ điều tiết là hoàn toàn có thật.

Theo ông Dũng, các trận lũ vừa qua ở miền Trung, Tây Nguyên không còn là những sự kiện thiên tai thông thường, mà phản ánh rất rõ xu hướng cực đoan hóa của mưa lũ do biến đổi khí hậu. Chuỗi lũ lớn liên tiếp xuất hiện trên nhiều lưu vực, từ sông Cầu ở Thái Nguyên, các hệ thống sông tại Huế cho đến sông Ba, nơi tâm điểm là thủy điện Sông Ba Hạ.

Ông Dũng cho rằng, dư luận hiện nay có xu hướng “đổ lỗi” cho thủy điện mỗi khi xảy ra lũ lớn. Cách tiếp cận này dễ hiểu về mặt cảm xúc, song không phản ánh đầy đủ bản chất vấn đề. Thực tế cho thấy không phải mọi trận lũ đều liên quan đến hồ chứa.

Riêng với trường hợp sông Ba, theo Phó Chủ tịch Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam, cần tách bạch rõ hai giai đoạn. Ở thời điểm đầu, việc hồ Ba Hạ xả lũ tăng dần rõ ràng có tác động đến tốc độ lũ lên ở hạ du. Tuy nhiên, khi lưu lượng xả đã tiệm cận và sau đó duy trì ở mức “đi bằng lũ đến hồ”, thì hồ chứa gần như hoàn toàn mất khả năng điều tiết. Trong bối cảnh tổng lượng nước đổ về lưu vực sông Ba ước tính vượt 13 tỷ m³ chỉ trong vài ngày, một hồ chứa có dung tích khoảng 160 triệu m³ không thể “gánh” nổi khối lượng nước khổng lồ này.

Theo ông Dũng, nguyên nhân khiến nước lũ rút chậm, ngập sâu và kéo dài nhiều ngày nằm chủ yếu ở hạ du. Đó là khả năng thoát lũ ra biển bị hạn chế do cửa sông bồi lấp, hạ tầng giao thông chắn dòng, cùng với thực tế nhiều khu dân cư phát triển tại các vùng trũng thấp.

Ông Dũng nhấn mạnh, khi mưa lớn cực đoan trùng với thời điểm hồ đã đầy hoặc phải xả khẩn cấp, nguy cơ lũ kép là hiện hữu. Vấn đề không nằm ở bản thân công trình, mà ở cách thức chuẩn bị, phối hợp giữa các hồ chứa trên cùng lưu vực và chất lượng ra quyết định trong những thời điểm then chốt.

“Nếu việc xả lũ có sự phối hợp nhịp nhàng giữa các hồ chứa bậc thang trên thượng nguồn, thì dù không thể triệt tiêu lũ, vẫn có thể làm chậm đỉnh lũ thêm vài giờ. Chỉ vài giờ ấy cũng đủ tạo ra khoảng đệm giúp chính quyền và người dân chủ động hơn trong sơ tán, giảm thiểu thiệt hại về người và tài sản”, ông Dũng nói.

Cần cảnh báo sớm, dễ hiểu

Từ thực tiễn đau xót vừa qua, Phó Chủ tịch Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam cho rằng, các giải pháp phòng chống lũ cần được nhìn nhận ở tầm chiến lược, thay vì chỉ xử lý tình huống. Trước hết, phương án ứng phó thiên tai và phương án ứng phó tình huống khẩn cấp phải được xây dựng thực chất, không hình thức. Thông tin cảnh báo cần cụ thể, dễ hiểu, chỉ rõ lũ về khi nào, cao đến đâu, khu vực nào nguy hiểm, thay vì những thông báo chung chung khiến người dân bị động.

Về quy hoạch, ông Dũng cho rằng, giải pháp hợp lý là điều chỉnh mục tiêu vận hành của một số hồ hiện hữu, hoặc áp dụng cơ chế “thuê dung tích phòng lũ” khi dự báo mưa lớn vượt ngưỡng an toàn. Song song đó, cần trả lại không gian thoát lũ cho sông: rà soát, tháo dỡ các công trình cản dòng, nạo vét các cửa sông bị bồi lấp, thay thế những tuyến giao thông chắn lũ ven biển bằng giải pháp cầu cạn.

Ở tầm thể chế, việc nghiên cứu ban hành Luật An toàn đập là bước đi cần thiết để nâng chuẩn quản lý. Quy trình vận hành liên hồ chứa cũng cần được sửa đổi theo hướng linh hoạt, bám sát diễn biến thực tế thay vì cứng nhắc theo các kịch bản định sẵn…

Cuối cùng, theo GS.TS Nguyễn Quốc Dũng, con người vẫn là yếu tố then chốt. Việc đào tạo ngắn hạn nhưng thực chất cho lực lượng làm công tác vận hành hồ chứa và phòng chống thiên tai từ vận hành liên hồ chứa cắt giảm lũ cho hạ du, xây dựng phương án ứng phó tình huống khẩn cấp, đến quan trắc, xử lý số liệu và kỹ thuật xử lý sự cố ngay từ giờ đầu cần được triển khai khẩn trương, trước khi mùa lũ tiếp theo quay trở lại.