Tổng thống 'nghèo nhất thế giới' vừa qua đời

Ông José Mujica, cựu Tổng thống Uruguay, cựu du kích và biểu tượng của phong trào cánh tả tại Mỹ Latinh, vừa qua đời ở tuổi 89.

Tổng thống đương nhiệm Uruguay, ông Yamandú Orsi, xác nhận tin buồn trong một tuyên bố nhưng không cung cấp thông tin về địa điểm hay nguyên nhân qua đời. Trước đó, vào tháng 4/2024, ông Mujica từng cho biết mình mắc ung thư thực quản. Ông sống tại vùng ngoại ô nông thôn gần thủ đô Montevideo.

“Chủ tịch, đồng chí, người cố vấn, nhà lãnh đạo. Chúng ta sẽ luôn nhớ đến ông”, ông Orsi viết trên mạng xã hội.

Thường được gọi thân mật là "Pepe", ông Mujica đắc cử Tổng thống năm 2009 khi đã 74 tuổi, trong bối cảnh làn sóng chính phủ cánh tả ở khu vực bắt đầu giảm dần sức hút. Dù nổi tiếng là một nhà lãnh đạo sâu sắc của liên minh tiến bộ tại Uruguay, phong cách giản dị và không câu nệ nghi thức của ông từng khiến giới cầm quyền không khỏi bất ngờ.

Ông để lại dấu ấn với hình ảnh một chính khách gần gũi, lối sống thanh đạm, quan điểm phê phán chủ nghĩa tư bản cực đoan và nỗ lực đưa sự khiêm nhường cùng tinh thần phụng sự vào nền chính trị.

Dù nhiều cam kết chính sách vượt quá khả năng thực thi, chính quyền Mujica vẫn để lại dấu ấn với loạt đạo luật tiến bộ được cộng đồng quốc tế ca ngợi, đồng thời mở đường cho một chính phủ cánh tả kế nhiệm.

Là một người trồng hoa xuất thân từ nông thôn, ông Mujica luôn dành sự ủng hộ mạnh mẽ cho các cộng đồng nông dân và trở thành hiện thân lý tưởng của tư tưởng tự do. Ông tin rằng các nhà lãnh đạo nên từ bỏ hào nhoáng quyền lực để sống gần dân hơn. Cùng với vợ là Thượng nghị sĩ Lucía Topolansky, ông chọn sống tại một ngôi nhà cấp bốn trên mảnh đất nông nghiệp thay vì ở dinh thự tổng thống có đầy đủ nhân viên phục vụ. Hình ảnh ông tự lái chiếc Volkswagen Beetle màu xanh nhạt đời 1987 đi làm đã trở thành biểu tượng cho lối sống giản dị và gần gũi.

Ngay trong ngày đầu nhậm chức, ông tuyên bố sẽ quyên phần lớn lương tổng thống để hỗ trợ xây dựng nhà ở cho các thị trấn bị bỏ quên tại Uruguay. Truyền thông quốc tế gọi ông là “tổng thống nghèo nhất thế giới”, nhưng ông lại có cách nhìn khác về sự giàu có. “Không phải ai có ít mới là người nghèo, mà chính người luôn khao khát nhiều hơn mới là người nghèo,” ông chia sẻ với The New York Times năm 2013, trích dẫn triết lý của nhà hiền triết La Mã Seneca.

Trong nhiệm kỳ từ năm 2010 đến 2015, ông Mujica đã dẫn dắt Uruguay trở thành quốc gia thứ hai tại Mỹ Latinh phi hình sự hóa phá thai, hợp pháp hóa hôn nhân đồng giới, và là quốc gia đầu tiên trên thế giới hợp pháp hóa cũng như kiểm soát toàn diện việc sử dụng cần sa. Những chính sách táo bạo này khiến ông được ca ngợi trên toàn cầu, trong khi phong cách mộc mạc – không cà vạt, áo quần giản dị – cùng hình ảnh ông chăm sóc cánh đồng hoa cúc với vợ và chú chó ba chân Manuela, trở thành biểu tượng không thể nhầm lẫn của một lãnh đạo không giống ai.

Ngay cả tại Uruguay – một quốc gia nổi tiếng với truyền thống tự do xã hội và đồng thuận chính trị – ông Mujica vẫn là một nhân vật hiếm có.

Xuất thân là một chiến binh du kích, ông từng là thành viên của phong trào Tupamaro vào cuối những năm 1960 – một nhóm cánh tả nổi tiếng với các hoạt động cướp ngân hàng và bắt cóc con tin, trong nỗ lực làm rúng động hệ thống chính trị trước nguy cơ chế độ quân sự. Ông đã bị cầm tù hơn một thập kỷ, trong đó có thời gian bị giam biệt lập. Vợ ông, bà Lucía Topolansky, cũng là một thành viên của nhóm.

Sau khi được trả tự do năm 1985, khi Uruguay chuyển mình trở lại nền dân chủ, ông Mujica và các đồng đội bắt đầu tham gia chính trường. Ban đầu, công chúng tỏ ra hoài nghi: liệu những cựu du kích có thể chuyển mình thành những nhà lập pháp? Nhưng chính Mujica là người đã góp phần đưa phong trào Tupamaro gia nhập liên minh trung tả Frente Amplio (Mặt trận Rộng lớn), trong đó ông lãnh đạo đảng nhỏ Movimiento de Participacíon Popular (Phong trào Tham gia của Nhân dân).

Ông theo đuổi chủ nghĩa bình đẳng một cách trực diện, nhưng không cực đoan. Khéo léo về mặt chính trị, ông mở rộng thông điệp để thu hút nhiều tầng lớp trong xã hội, đồng thời không từ bỏ cốt lõi xã hội chủ nghĩa của mình.

“Trước hết, chúng tôi là những chính trị gia – không phải kẻ ủng hộ bạo lực hay khủng bố,” ông từng khẳng định với The Times năm 1986. “Nhưng chúng tôi cũng không muốn tạo ra một cuộc sống khiến tự do dân chủ trở nên không thể duy trì.”

José Alberto Mujica Cordano sinh ngày 20 tháng 5 năm 1935 tại Paso de la Arena, một khu phố ngoại ô Montevideo. Ông gắn bó mật thiết với mẹ, bà Lucy Cordano – một người bán hoa xuất thân từ gia đình nhập cư gốc Ý. Cha ông, ông Demetrio Mujica, là nhân viên bán hàng rong ở vùng sâu vùng xa và qua đời khi Mujica mới 7 tuổi.

Ông Mujica kết hôn với bà Lucía Topolansky, người bạn đồng hành lâu năm, vào năm 2005. Họ không có con. Chị gái ông, bà María Mujica, qua đời năm 2012.

Cuối những năm 1960, khi còn là một thanh niên, ông Mujica gia nhập phong trào du kích đô thị Tupamaro – một nhóm lấy cảm hứng từ nhà cách mạng Che Guevara của Cuba. Trong bối cảnh Uruguay lâm vào khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng, với lạm phát kéo dài nhiều năm tại một quốc gia từng được mệnh danh là “Thụy Sĩ của Nam Mỹ,” Tupamaros cầm vũ khí đấu tranh chống bất công xã hội.

Nhóm này nổi tiếng với các vụ cướp có vũ trang nhằm phân phối lại tài sản, trong đó có vụ lấy đi 6 triệu USD tiền mặt và trang sức để hỗ trợ người nghèo – hành động ban đầu được một bộ phận người dân Uruguay tán thành.

Tuy nhiên, bạo lực ngày càng leo thang. Năm 1970, ông Mujica bị bắn sáu phát trong một cuộc đọ súng với cảnh sát và bị bắt giam – một trong nhiều lần ông vào tù. Cùng năm, Tupamaros bắt cóc một cố vấn người Mỹ, ông Dan A. Mitrione, và sát hại ông khi chính phủ Uruguay từ chối phóng thích 150 tù chính trị để đổi lấy sự tự do của ông này.

Năm 1971, trong một hành động táo bạo, hơn 100 thành viên Tupamaro, bao gồm cả Mujica, vượt ngục qua một đường hầm đào từ một ngôi nhà gần nhà tù.

Sau cuộc nổi dậy thất bại và sự thiết lập chế độ độc tài quân sự cánh hữu vào năm 1973, dư luận Uruguay bắt đầu quay lưng với các nhóm vũ trang. Mujica cùng nhiều thủ lĩnh Tupamaro bị bắt giữ lại và phải chịu cảnh giam cầm biệt lập trong hơn một thập kỷ – nhiều lần bị tra tấn, sống trong điều kiện khắc nghiệt.

Ông Mujica được ân xá và trả tự do vào năm 1985, khi đã 49 tuổi. Tám năm sau, ông trở thành một trong những cựu Tupamaros đầu tiên được bầu vào Quốc hội. Năm 1994, ông bắt đầu các chuyến đi đến những vùng nông thôn hẻo lánh – nơi thường bị giới chức bỏ qua – để kết nối với cử tri cánh tả, khẳng định lập trường của mình như một chính khách gần dân.

Đến nhiệm kỳ đầu tại Thượng viện, ông đã trở thành một trong những lãnh đạo chủ chốt của liên minh trung tả Broad Front (Frente Amplio). Liên minh này giành chiến thắng vang dội trong cuộc tổng tuyển cử năm 2004, chấm dứt gần hai thế kỷ thống trị của hai đảng truyền thống ở Uruguay. Chiến thắng ấy mang ý nghĩa hòa giải chính trị sâu sắc đối với các cựu chiến binh Tupamaro.

Được Tổng thống Tabaré Vázquez bổ nhiệm làm Bộ trưởng Nông nghiệp, ông Mujica nhanh chóng tạo dấu ấn trong lòng cử tri bằng những chính sách thực tiễn, như giảm giá sườn bò – món thịt ưa thích nhưng đắt đỏ – để người lao động thu nhập thấp có thể tiếp cận.

Khi chuẩn bị cho cuộc bầu cử tổng thống năm 2009, ông Mujica ban đầu đóng vai trò người đồng hành trong liên danh với Bộ trưởng Tài chính Danilo Astori – một nhân vật học thuật, nghiêm nghị và được Tổng thống Vázquez ủng hộ kế nhiệm. Nhưng cuối cùng, cựu du kích Mujica đã vượt lên dẫn đầu, và Astori trở thành Phó Tổng thống trong chính quyền của ông. Trong vòng hai của cuộc bầu cử, ông đánh bại đối thủ trung hữu theo đường lối thị trường tự do.

Trên cương vị Tổng thống, ông Mujica tiếp tục theo đuổi các chính sách xã hội và kinh tế cấp tiến, trong đó có chương trình chuyển đổi Uruguay sang sử dụng năng lượng tái tạo, giúp quốc gia này trở thành hình mẫu về phát triển bền vững tại khu vực.

Năm 2014, chỉ vài tháng trước khi rời nhiệm sở, tên tuổi ông Mujica lại được truyền thông quốc tế chú ý khi ông chấp thuận tiếp nhận sáu tù nhân bị tình nghi là khủng bố từ trại giam Guantanamo của Mỹ. Động thái nhân đạo này, dù vấp phải sự phản đối trong nước, được ông kỳ vọng sẽ góp phần thúc đẩy việc đóng cửa trại giam gây tranh cãi. Sáu người này được tái định cư tại Uruguay vào tháng 12 năm đó, ngay khi nhiệm kỳ của ông kết thúc.

Ông Mujica luôn xem José Batlle y Ordónẽz – tổng thống Uruguay đầu thế kỷ 20 và người sáng lập hệ thống phúc lợi xã hội quốc gia – là hình mẫu lý tưởng về nhà lãnh đạo phục vụ nhân dân với tinh thần bình đẳng.

“Ông ấy là biểu tượng của người chống lại hệ thống,” Thượng nghị sĩ Helios Sarthou nhận xét với nhà khoa học chính trị Adolfo Garcé trong một nghiên cứu về Tupamaros. “Hào quang anh hùng du kích là nền tảng của hình ảnh ấy – ông từng đặt cược cả mạng sống cho lý tưởng của mình".

Trong bối cảnh các quốc gia láng giềng như Venezuela và Argentina rơi vào vòng xoáy tham nhũng, bạo lực và bất ổn tài chính trong thập niên 2010, ông Mujica – ôn hòa hơn so với các nhà lãnh đạo cánh tả nổi bật như Hugo Chávez hay Cristina Fernández de Kirchner – vẫn kiên định ủng hộ một hình thái cánh tả dung hòa với chủ nghĩa tư bản và dân chủ, nhằm cải thiện chứ không phá bỏ hệ thống.

Từng ngưỡng mộ Cuba theo đường lối Marxist khi còn trẻ, nhưng theo thời gian, ông Mujica dần nhận ra hướng đi khác cho đất nước của mình. Trong chuyến công du đến Havana với tư cách tổng thống, ông thẳng thắn bày tỏ quan điểm với các quan chức nước chủ nhà: “Dù chủ nghĩa tư bản có tàn bạo, đó vẫn là hệ thống có khả năng tạo ra tăng trưởng".

Kết thúc nhiệm kỳ tổng thống năm 2015, ông trở lại Thượng viện và tiếp tục hoạt động chính trị trong ba năm trước khi chính thức từ chức vào năm 2018, với lý do sức khỏe suy giảm. Dù rút khỏi chính trường, ông vẫn là biểu tượng có sức ảnh hưởng lớn. Lần xuất hiện công khai cuối cùng của ông diễn ra vào mùa thu năm 2024, khi ông tham gia vận động tranh cử cho học trò và người kế nhiệm chính trị – Yamandú Orsi, ứng cử viên tổng thống của liên minh Broad Front.

“Tạm biệt, tôi trao trái tim mình cho các bạn", ông Mujica phát biểu đầy xúc động trong một cuộc mít tinh, chỉ một tuần trước ngày bầu cử. Ông Orsi sau đó giành chiến thắng sít sao, đưa phe trung tả trở lại cầm quyền.

Trong một trong những cuộc phỏng vấn cuối cùng vào năm 2024, ông Mujica chia sẻ những suy ngẫm sâu sắc về lãnh đạo và tuổi tác: “Vấn đề là thế giới đang được điều hành bởi những người già… những người đã quên mất họ từng là ai khi còn trẻ.”

Tham khảo The New York Times, Reuters

>> Ngân hàng Thế giới cải thiện dự báo triển vọng kinh tế Mỹ Latinh