Trung Quốc 'cho không' công nghệ: Lá chắn chống Mỹ hay con dao hai lưỡi?

Nền kinh tế số toàn cầu được xây dựng trên nền móng vững chắc của phần mềm mã nguồn mở (open-source) - loại phần mềm được cung cấp miễn phí cho bất kỳ ai muốn sử dụng. Phần lớn các website trên thế giới hiện chạy bằng Apache và Nginx, hai chương trình mã nguồn mở nổi tiếng. Hầu hết máy chủ đều vận hành trên nền tảng Linux, vốn là nền tảng của hệ điều hành Android do Google phát triển. Kubernetes, công cụ phổ biến trong quản lý hạ tầng điện toán đám mây, cũng là một phần mềm mã nguồn mở. Những phần mềm này được duy trì và phát triển không ngừng bởi cộng đồng lập trình viên toàn cầu.

Trung Quốc, vốn đứng bên lề cộng đồng này trong nhiều năm, giờ đây đã trở thành một phần không thể thiếu. Sau Mỹ và Ấn Độ, Trung Quốc hiện là quốc gia có số lượng lập trình viên hoạt động trên GitHub - nền tảng mã nguồn mở lớn nhất thế giới - đông thứ ba toàn cầu. Các tập đoàn công nghệ Trung Quốc như Alibaba, Baidu và Huawei cũng trở thành những nhà tài trợ và đóng góp tích cực cho mã nguồn mở.

Các mô hình AI đến từ DeepSeek - một startup từng gây tiếng vang toàn cầu hồi tháng 1/2025 - là minh chứng tiêu biểu cho chiến lược này. Theo Artificial Analysis, một trang thống kê chuyên về AI, có tới 12 trong số 15 mô hình AI mã nguồn mở hàng đầu hiện nay là của Trung Quốc.

Mã nguồn mở: Lá chắn mềm trước sức ép từ phương Tây

Việc Trung Quốc quan tâm đến mã nguồn mở ngày càng nhiều không phải là ngẫu nhiên, mà phần lớn xuất phát từ các nỗ lực của Mỹ nhằm hạn chế khả năng tiếp cận công nghệ phương Tây của Bắc Kinh. Nhưng không dễ để một chính phủ nước ngoài kiểm soát quyền truy cập vào mã nguồn mở trên Internet. Ông Nhậm Chính Phi, nhà sáng lập Huawei, từng tuyên bố trên báo Trung Quốc rằng các lệnh cấm từ Mỹ không đáng lo vì “sẽ có hàng ngàn phần mềm mã nguồn mở đáp ứng nhu cầu của cả xã hội”.

Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ của mã nguồn mở - vốn dựa trên minh bạch và phi tập trung - lại gây khó xử cho một nhà nước có tính kiểm soát cao như Trung Quốc. Nếu chính quyền quyết định siết chặt quyền tự do công nghệ, điều này có thể làm chệch hướng đổi mới sáng tạo trong nước và cản trở tham vọng xuất khẩu công nghệ ra toàn cầu.

Phong trào mã nguồn mở tại Trung Quốc bắt đầu định hình từ giữa những năm 2010. Theo ông Richard Lin, đồng sáng lập Kaiyuanshe (một tổ chức thúc đẩy mã nguồn mở nội địa), ban đầu những người tham gia chủ yếu là các lập trình viên muốn sử dụng phần mềm miễn phí. Nhưng dần dần họ nhận ra rằng việc đóng góp vào các dự án mã nguồn mở lại giúp nâng cao hồ sơ nghề nghiệp. Các công ty lớn nhanh chóng tham gia, đặc biệt là Huawei, để vừa thu hút nhân tài vừa tiết kiệm chi phí bằng cách chia sẻ công nghệ.

Làn sóng thực sự bùng nổ vào năm 2019, khi Mỹ cấm Huawei sử dụng Android. Từ đó, các công ty công nghệ Trung Quốc chuyển sang tăng tốc phát triển hệ điều hành riêng. Năm 2020, Huawei ra mắt OpenHarmony - bộ hệ điều hành mã nguồn mở dành cho điện thoại và thiết bị thông minh. Họ cũng phối hợp cùng Alibaba, Baidu và Tencent thành lập Quỹ OpenAtom nhằm hỗ trợ phát triển công nghệ mở.

Không chỉ dừng lại ở phần mềm, các doanh nghiệp Trung Quốc còn triển khai mạnh mẽ công nghệ phần cứng mã nguồn mở. Công ty robot Unitree tại Hàng Châu đã công khai toàn bộ dữ liệu huấn luyện, thuật toán và thiết kế phần cứng của mình—động thái có thể giúp họ chiếm ưu thế trong việc định hình tiêu chuẩn toàn cầu. Trong ngành bán dẫn, nơi Trung Quốc còn phụ thuộc nhiều vào thiết kế chip phương Tây, chính phủ đã khuyến khích áp dụng kiến trúc mở RISC-V (được phát triển tại Đại học California, Berkeley) để giảm phụ thuộc và hướng tới tự chủ công nghệ.

AI: mũi nhọn mới trong cuộc đua công nghệ mở

Trí tuệ nhân tạo là lĩnh vực đẩy nhanh đà phát triển của mã nguồn mở Trung Quốc trong thời gian gần đây. Các công ty và cả chính phủ Trung Quốc coi mô hình mã nguồn mở là cách nhanh nhất để rút ngắn khoảng cách với Mỹ.

Mô hình của DeepSeek nhận được nhiều chú ý, nhưng các sản phẩm khác như Qwen (của Alibaba) hay Ernie (của Baidu, sắp được mở mã) cũng đang khẳng định vị thế. JD.com là một trong những công ty đầu tiên trên thế giới triển khai Kubernetes vào thực tế - cho thấy Trung Quốc không chỉ phát triển mà còn là người dùng sớm của công nghệ mở.

Dù vậy, tham vọng toàn cầu hóa công nghệ Trung Quốc bằng mã nguồn mở vẫn gặp rào cản. Hệ điều hành của Huawei hầu như không có người dùng bên ngoài Trung Quốc. Một số công ty phương Tây đang thử nghiệm các mô hình AI của DeepSeek, nhưng nhiều khách hàng quốc tế vẫn e ngại về nguy cơ bị theo dõi hoặc bị gián đoạn do các lệnh trừng phạt mới từ Mỹ.

Mối đe dọa lớn nhất đến từ trong nước

Bên cạnh những thách thức từ phương Tây, chính chính phủ Trung Quốc lại là nhân tố có thể làm chậm đà tiến của phong trào mã nguồn mở. Năm 2021, chính quyền đã chặn quyền truy cập GitHub trong một thời gian vì lo ngại nền tảng này bị lợi dụng để lưu trữ nội dung nhạy cảm. Các lập trình viên phải dùng VPN để tiếp tục truy cập, nhưng vụ việc này khiến niềm tin lung lay.

Năm 2022, chính phủ yêu cầu mọi dự án trên nền tảng mã nguồn mở nội địa Gitee phải được kiểm duyệt nội dung và các nhà phát triển phải cam kết tuân thủ luật pháp Trung Quốc. Trong lĩnh vực AI, luật pháp quy định rằng các mô hình không được tạo ra nội dung “gây tổn hại đến đoàn kết quốc gia và trật tự xã hội”. Năm 2023, nền tảng Hugging Face (chuyên chia sẻ mô hình AI mở) đã bị chặn truy cập từ Trung Quốc.

Cũng vì lo ngại rủi ro chính trị, tại các hội nghị quốc tế về mã nguồn mở, nhiều diễn giả tránh đề cập đến đối tác Trung Quốc. Một số kỹ sư Trung Quốc thừa nhận họ lo ngại về việc bị GitHub (thuộc sở hữu của Microsoft) cấm truy cập trong tương lai. Dù chính phủ đã quảng bá nền tảng Gitee làm giải pháp thay thế, nhưng hiện tại vẫn ít lập trình viên trong nước thực sự sử dụng.

Tự do đổi mới: Điều kiện sống còn của công nghệ mở

Phong trào mã nguồn mở của Trung Quốc phần lớn xuất phát từ nhu cầu thực tế của các lập trình viên và doanh nghiệp công nghệ. Chính phủ Trung Quốc cho đến nay vẫn khuyến khích vì nó giúp đẩy nhanh đổi mới và giảm phụ thuộc vào công nghệ phương Tây. Tuy nhiên, nếu giới lãnh đạo nước này hạn chế môi trường tự do và tinh thần thử nghiệm - vốn là cốt lõi của mã nguồn mở - thì họ cũng đang vô tình tự giới hạn tiềm năng phát triển công nghệ của chính mình.

Theo The Economist

>> Meta ký thỏa thuận 20 năm, dấn thân vào lĩnh vực điện hạt nhân