Vì sao fentanyl trở thành tâm điểm của căng thẳng thương mại Mỹ - Trung?

Một trong những quyết định đầu tiên mà Tổng thống Mỹ Donald Trump đưa ra nhằm vào Trung Quốc sau khi tái đắc cử chính là việc áp đặt mức thuế 10% đối với hàng hóa nhập khẩu từ nước này.

Vào tháng 3, chỉ một tháng sau khi mức thuế ban đầu chính thức có hiệu lực, căng thẳng leo thang thêm khi mức thuế tăng gấp đôi, nâng từ 10% lên 20% đối với hàng hóa Trung Quốc.

Đáp trả lại động thái này, Bắc Kinh đã không chần chừ khi áp đặt mức thuế trả đũa từ 10% đến 15% nhắm vào một loạt các sản phẩm nông nghiệp của Mỹ, bao gồm đậu nành, thịt heo và các mặt hàng nông sản khác.

Cuộc "chiến tranh thuế quan" giữa hai cường quốc kinh tế đã kéo dài trong nhiều tháng liền, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến thương mại song phương và chuỗi cung ứng toàn cầu, trước khi cả hai bên đều đưa ra tín hiệu muốn tạm dừng để tìm kiếm giải pháp ngoại giao.

Việc nâng thuế quan được phía Mỹ giải thích là biện pháp trừng phạt Bắc Kinh vì “sự thất bại trong việc kiểm soát và ngăn chặn” dòng xuất khẩu bất hợp pháp fentanyl cũng như các tiền chất hóa học được sử dụng để sản xuất loại ma túy tổng hợp nguy hiểm này.

Vậy fentanyl là gì?

Fentanyl là một loại thuốc phiện tổng hợp có tác dụng mạnh gấp nhiều lần morphine và có tính gây nghiện cực cao. Trong môi trường y tế hợp pháp, fentanyl thường được các bác sĩ kê đơn cho bệnh nhân để kiểm soát cơn đau nghiêm trọng sau các ca phẫu thuật lớn hoặc điều trị các chứng đau mãn tính.

Tuy nhiên, với chi phí sản xuất tương đối thấp và quy trình chế tạo không quá phức tạp, loại thuốc này đã nhanh chóng tràn ngập thị trường chợ đen. Các phiên bản fentanyl bất hợp pháp, thường được pha trộn vào các loại ma túy khác hoặc được bán dưới dạng thuốc giả, đã trở thành một trong những nguyên nhân chính dẫn đến sự gia tăng đáng báo động về số ca tử vong do quá liều ma túy tại Mỹ trong suốt thập kỷ qua.

Sắc lệnh hành pháp về vấn đề fentanyl mà Tổng thống Trump ký ban hành vào tháng 2/2025 đã đưa ra những cáo buộc nghiêm trọng và không ngại va chạm với Bắc Kinh. Văn bản này tố cáo các nhà cầm quyền Trung Quốc đã "trợ cấp và khuyến khích các công ty hóa chất của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa xuất khẩu fentanyl và các tiền chất hóa học liên quan được sử dụng để sản xuất thuốc phiện tổng hợp được bán bất hợp pháp tại Mỹ”.

Đi xa hơn nữa, sắc lệnh còn cáo buộc chính phủ Trung Quốc đã cung cấp một "nơi ẩn náu an toàn" cho các tổ chức tội phạm xuyên quốc gia hoạt động rửa tiền từ việc buôn bán fentanyl. Đây là những tuyên bố mạnh mẽ cho thấy quyết tâm của chính quyền Trump trong việc gây áp lực lên Bắc Kinh về vấn đề mà Washington coi là đe dọa nghiêm trọng đến an ninh quốc gia và sức khỏe cộng đồng người Mỹ.

Đây không phải là lần đầu tiên Tổng thống Trump công khai lên tiếng cáo buộc các nhà lãnh đạo Trung Quốc không thực hiện đầy đủ các cam kết trước đó trong công cuộc chống buôn bán ma túy. Hồi cuối năm 2023, ông đã đăng tải một bài viết trên nền tảng mạng xã hội Truth Social thuộc sở hữu của mình, trong đó tố cáo Trung Quốc đã đi ngược lời hứa khi không thực thi cam kết áp dụng hình phạt tử hình đối với những kẻ buôn bán ma túy, nhưng lời hứa này sau đó đã không được thực thi.

Những tuyên bố này phản ánh sự thất vọng lâu dài của chính quyền Trump đối với những gì họ xem là thiếu hành động quyết liệt từ phía Trung Quốc trong việc kiểm soát nguồn cung cấp fentanyl và các chất tiền chất ra thị trường quốc tế, đặc biệt là Mỹ.

Cuộc chiến chống fentanyl từ phía Trung Quốc

Đáp lại những cáo buộc từ Washington, một quan chức cấp cao của Bộ Ngoại giao Trung Quốc đã lên tiếng bác bỏ và bày tỏ sự bất bình. Vị quan chức này khẳng định Bắc Kinh đã và đang thực hiện các biện pháp mạnh tay để trấn áp hoạt động sản xuất và buôn bán fentanyl bất hợp pháp trên lãnh thổ Trung Quốc.

Theo quan điểm của Trung Quốc, thay vì áp đặt các mức thuế trừng phạt lên hàng nhập khẩu từ Trung Quốc, chính quyền Trump nên "chân thành cảm ơn" những nỗ lực mà Bắc Kinh đã bỏ ra trong cuộc chiến chống ma túy, chưa kể cần duy trì kênh đối thoại cởi mở và xây dựng về các vấn đề thương mại.

Theo báo cáo được công bố năm 2021 bởi Ủy ban Đánh giá Kinh tế và An ninh Mỹ - Trung Quốc (USCC), nền công nghiệp hóa chất khổng lồ của quốc gia tỷ dân này đang giữ vị trí là "quốc gia xuất xứ chính của fentanyl bất hợp pháp và các chất liên quan đến fentanyl được buôn lậu vào Mỹ". Với năng lực sản xuất hóa chất hàng đầu thế giới, Trung Quốc đã trở thành mắt xích then chốt trong chuỗi cung ứng toàn cầu của loại ma túy tổng hợp nguy hiểm này.

Tuy nhiên, bản chất và vai trò của Trung Quốc trong mạng lưới buôn bán fentanyl đã có sự thay đổi đáng kể theo thời gian. Theo báo cáo của Cơ quan Phòng chống Ma túy Hoa Kỳ (DEA), kể từ năm 2019, các tổ chức tội phạm và băng đảng buôn bán ma túy có nguồn gốc từ Trung Quốc đã phần lớn chuyển hướng hoạt động từ việc sản xuất fentanyl thành phẩm sang chủ yếu tập trung vào xuất khẩu các tiền chất hóa học.

Những hóa chất này sau đó được vận chuyển tới các băng đảng ma túy tại Mexico, nơi chúng được chế biến thành sản phẩm hoàn chỉnh và sau đó phân phối vào thị trường Hoa Kỳ. Sự thay đổi chiến lược này giúp các tổ chức tội phạm Trung Quốc tránh được một phần trách nhiệm pháp lý trực tiếp trong khi vẫn duy trì vai trò then chốt trong chuỗi cung ứng.

Năm 2018, sau cuộc gặp gỡ quan trọng giữa Tổng thống Trump và Chủ tịch Tập Cận Bình bên lề Hội nghị thượng đỉnh G20 được tổ chức tại Argentina, Trung Quốc đã đưa ra cam kết thắt chặt giám sát và sửa đổi toàn diện các quy định liên quan đến sản xuất, phân phối và xuất khẩu fentanyl. Trong tinh thần hợp tác, lãnh đạo Trung Quốc cũng đã cho phép các cơ quan thực thi pháp luật của Mỹ đóng vai trò tích cực và sâu rộng hơn trong việc điều tra các đường dây buôn lậu ma túy hoạt động bên trong lãnh thổ Trung Quốc.

Thực hiện lời hứa đã đưa ra, vào năm 2019, Trung Quốc đã tiến hành đóng một lỗ hổng pháp lý quan trọng - vốn từ lâu đã cản trở các nỗ lực trấn áp các phòng thí nghiệm bất hợp pháp và biến nước này trở thành quốc gia xuất khẩu fentanyl lớn nhất thế giới. Cải cách pháp lý này được coi là một bước đi mang tính bước ngoặt trong cuộc chiến chống ma túy tổng hợp.

Cũng trong năm 2019, hệ thống tư pháp Trung Quốc đã tuyên án ba công dân Trung Quốc với mức hình phạt nghiêm khắc nhất vì tội buôn lậu fentanyl vào Mỹ. Trong số này, một người bị tuyên án tử hình treo, trong khi hai người còn lại nhận mức án tù chung thân.

Tuy nhiên, hợp tác song phương giữa Mỹ và Trung Quốc trong lĩnh vực chống ma túy đã nhanh chóng bị đình trệ khi quan hệ giữa hai nước trở nên căng thẳng do những bất đồng sâu sắc liên quan đến vấn đề Đài Loan và các tranh cãi xoay quanh nguồn gốc cũng như trách nhiệm trong đại dịch Covid-19 vào cuối nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Trump.

Vào tháng 8/2022, trong bối cảnh quan hệ song phương xuống đến mức thấp nhất trong nhiều năm, Trung Quốc đã chính thức tuyên bố đình chỉ toàn bộ hợp tác chống ma túy và thực thi pháp luật với Hoa Kỳ. Chỉ đến cuối nhiệm kỳ tổng thống của Joe Biden, hợp tác trong lĩnh vực này mới được khôi phục một phần.

Tuy nhiên, ngay cả khi hợp tác được nối lại, nó vẫn có những giới hạn rõ rệt. Kể từ năm 2019, các quan chức Trung Quốc đã không thông báo cho phía Hoa Kỳ về bất kỳ bản án nào liên quan đến hoạt động buôn bán fentanyl trên lãnh thổ Trung Quốc. Thông tin này được tiết lộ bởi một quan chức đại sứ quán Hoa Kỳ tại Bắc Kinh trong một cuộc trao đổi riêng đầu năm nay, người đã yêu cầu không được tiết lộ danh tính khi thảo luận về các vấn đề nhạy cảm chưa được công khai.

Bước ngoặt đáng chú ý trong căng thẳng thương mại xoay quanh vấn đề fentanyl đã đến vào ngày 30/10, ngay sau cuộc gặp gỡ trực tiếp giữa nhà lãnh đạo Hoa Kỳ và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình bên lề một sự kiện quan trọng được tổ chức tại Hàn Quốc.
Trong một tuyên bố được đưa ra ngay sau cuộc hội đàm, Tổng thống Trump cho biết Mỹ sẽ ngay lập tức giảm một nửa mức thuế quan liên quan đến vấn đề fentanyl áp lên hàng hóa Trung Quốc, đánh dấu một bước tiến tích cực trong nỗ lực hạ nhiệt căng thẳng thương mại giữa hai quốc gia.

Tổng thống Mỹ bày tỏ sự lạc quan rằng Trung Quốc sẽ thực hiện các bước đi cụ thể và có ý nghĩa để kiểm soát và giảm thiểu dòng chảy của các tiền chất hóa học được sử dụng để sản xuất fentanyl sang thị trường quốc tế.

"Tôi tin rằng ông ấy (Chủ tịch Tập Cận Bình) sẽ làm việc rất chăm chỉ để ngăn chặn những cái chết đáng tiếc sắp xảy ra," ông Trump phát biểu, thể hiện niềm tin vào cam kết mới của người đồng cấp Trung Quốc.

Kể từ khi Tổng thống Trump áp đặt các mức thuế quan trong năm nay, chính quyền Trung Quốc đã có những bước đi cho thấy thiện chí hợp tác. Cụ thể, Bắc Kinh đã bổ sung hai loại tiền chất hóa học quan trọng - 4-piperidone và 1-boc-4-piperidone - vốn chưa được phân loại và kiểm soát trước đây, vào danh sách hóa chất thuộc Loại II theo quy định quản lý hóa chất của Trung Quốc.

Kể từ ngày 20/7, hai chất hóa học này đã phải chịu sự giám sát và kiểm soát chặt chẽ hơn nhiều từ các cơ quan chức năng, một động thái được giới quan sát đánh giá cao là bước tiến tích cực trong nỗ lực ngăn chặn nguồn cung tiền chất fentanyl từ Trung Quốc.

Tham khảo BNN, Reuters