Việt Nam có một khu vực sở hữu gần 140 biệt thự cổ, từng là khu nghỉ dưỡng sánh ngang Đà Lạt, Sa Pa
Các biệt thự mang kiến trúc Pháp cổ sau gần một thế kỷ phần lớn chỉ còn là phế tích hoang tàn giữa rừng già.
Chỉ cách trung tâm TP. Huế khoảng 40km, Vườn quốc gia Bạch Mã ngày nay không chỉ nổi tiếng là kho báu sinh học quý hiếm, mà còn lưu giữ những dấu tích văn hóa - kiến trúc đặc biệt: quần thể biệt thự Pháp cổ từng làm nên một trong bảy khu nghỉ mát cao cấp nhất Đông Dương.
Từ năm 1925, người Pháp đã có ý định quy hoạch Bạch Mã thành khu nghỉ dưỡng đẳng cấp, tương tự như Sa Pa, Đà Lạt, Tam Đảo. Đến năm 1932, kỹ sư Raoul Desmarest chính thức khám phá đỉnh núi cao hơn 1.400m, nơi có khí hậu mát mẻ quanh năm, lý tưởng cho nghỉ dưỡng. Sau nhiều đợt khảo sát, đến năm 1936, hơn 300ha rừng được quy hoạch và 139 ngôi biệt thự mang phong cách Pháp đã lần lượt mọc lên giữa rừng già.
Những ngôi nhà được xây bằng đá hoặc gỗ, nằm rải rác trên ba đỉnh núi cao nhất vùng trong đó có đỉnh Tòa Khâm sứ (1.408m), đỉnh đồi Vọng Cảnh và khu vực gần Bưu điện – nhà dòng Chúa Cứu Thế. Chủ nhân các căn biệt thự là giới quan chức, sĩ quan Pháp, thương nhân và tầng lớp thượng lưu triều Nguyễn, thường đưa gia đình lên đây nghỉ ngơi hàng tháng trời trong những ngày hè oi ả.
Không gian nghỉ dưỡng khi ấy sầm uất, đầy đủ tiện ích: bưu điện, sân tennis, hồ bơi, công viên, nhà hàng, trạm tiếp tế thực phẩm, thậm chí có cả trại huấn luyện Hướng đạo Đông Dương. Hoa đỗ quyên, cẩm tú cầu, rau quả ôn đới được trồng khắp nơi, hòa quyện với âm thanh của vượn hú, suối chảy, chim hót đã tạo nên một thị trấn sống lý tưởng giữa mây mù.
Năm 1945, biến cố chính trị khi quân Nhật chiếm đóng và biến Bạch Mã thành căn cứ quân sự đã khiến khu nghỉ dưỡng bị bỏ hoang. Rừng già dần nuốt trọn những con đường dốc, biệt thự rêu phong chìm trong sương mù. Sau chiến tranh, số phận các công trình càng thêm lặng lẽ khi thiếu điều kiện sử dụng và bảo tồn.
Theo Sở Xây dựng TP. Huế, hiện phần lớn biệt thự Pháp tại Bạch Mã chỉ còn là phế tích. Trong khoảng 139 biệt thự từng tồn tại, đến nay chỉ còn 3-4 điểm còn đón khách chủ yếu theo mùa, bao gồm các biệt thự Đỗ Quyên, Phong Lan, Cẩm Tú... Một số biệt thự từng được khôi phục giai đoạn 2000-2004 nhưng lại tiếp tục xuống cấp do điều kiện khí hậu khắc nghiệt và thiếu người sử dụng.
Nhìn thấy tiềm năng di sản của Bạch Mã, từ năm 2014, TP. Huế đã quy hoạch tổng thể Khu du lịch sinh thái - tâm linh - nghỉ dưỡng Bạch Mã với quy mô 300ha, tổng vốn đầu tư dự kiến 1.500 tỷ đồng. Quy hoạch được chia thành 6 phân khu: làng trung tâm, làng di sản, làng đỉnh núi, khu dịch vụ, khu tâm linh và thung lũng thác nước. Phương án đầu tư cáp treo lên thác Đỗ Quyên, ngọn thác gần 300m cao nhất miền Trung cũng được nghiên cứu nhằm cải thiện khả năng tiếp cận.
Tuy nhiên, hành trình "đánh thức" Bạch Mã vẫn còn chậm. Các biệt thự cổ cần được phục dựng một cách bài bản, tôn trọng kiến trúc nguyên bản, không làm tổn hại cảnh quan tự nhiên.
Ngày nay, Bạch Mã không chỉ là một điểm đến du lịch sinh thái - nghỉ dưỡng độc đáo, mà còn là nơi lưu giữ một chương đặc biệt trong lịch sử kiến trúc đô thị Việt Nam giai đoạn thuộc địa. Để những biệt thự Pháp cổ không mãi là ký ức rêu phong giữa đại ngàn, cần một chiến lược phục hồi xứng tầm, nơi mà du khách không chỉ tìm đến để ngắm cảnh, mà còn để chạm vào một miền ký ức từng rất lộng lẫy và sống động của đất cố đô.
