'Địa ngục trần gian' thứ hai của Việt Nam do Pháp xây dựng: Rộng hơn 2.000m2, nơi ươm mầm 'hạt giống đỏ' của cách mạng
Di tích này là nơi bồi dưỡng ra nhiều chiến sĩ cộng sản xuất sắc, địa chỉ đỏ trong công tác giáo dục truyền thống yêu nước.
Nhà tù Sơn La nằm trên đồi Khau Phạ của tỉnh Sơn La - nơi được mệnh danh là thủ phủ Tây Bắc.
Nhà tù do thực dân Pháp xây dựng từ năm 1908 với tổng diện tích ban đầu là 1.200m2. Công trình có hướng quay về phía Nam, trên cổng chính có hàng chữ Prison Provincial (tạm dịch là Nhà tù tỉnh).
Nhà tù xây dựng hệ thống các phòng giam, phòng canh gác, tường rào rất kiên cố. Bờ tường rào xung quanh cao 3,5m, dày 0,34m. Ở phía Tây Nam và Đông Bắc có 2 chòi canh gác, mỗi chòi có 2 tầng. Các phòng giam có diện tích mặt sàn mỗi phòng gần 50m2, được xây dựng bằng đá, láng xi măng.
Ngoài ra, nhà tù cũng có các phòng canh gác ban đêm dành cho binh lính, buồng giặt giũ, khu vệ sinh và tắm rửa của tù nhân, phòng tạm giam, phòng y tế… Tất cả được xây thành một hàng dài ngang theo chiều Đông - Tây. Xà lim cá nhân và nhà bếp, có 4 xà lim cá nhân ở 2 đầu (mỗi đầu 2 xà lim), ở giữa là nhà bếp, tạo thành một dãy chạy dọc theo chiều Bắc - Nam, chiều dài 15m.
Trong giai đoạn từ năm 1930-1940, nhà tù được mở rộng. Ban đầu khuôn viên nhà tù có hình vuông, sau khi mở thêm thì có hình thang vuông và mặt quay về hướng Đông. Tổng diện tích sau khi mở rộng là 2.148m2, đã bao gồm phòng phạt giam ở cả trên mặt và lòng đất, cổng chính, tường rào bao quanh, chòi gác, sân chung của nhà tù…
Ngoài ra, nhà tù còn có các công trình phụ cận khác như: Khu vực Trại lính khố xanh, khu nhà Giám ngục, tàu ngựa, Tòa Công sứ... Sau những lần cải tạo, mở rộng, nhà tù có tổng cộng 49 phòng giam lớn, nhỏ khác nhau.
Từ năm 1930-1945, nhà tù từng giam giữ tới 14 đoàn tù chính trị với 1.013 lượt tù nhân. Đây cũng được xem là một trong những nơi đào tạo, bồi dưỡng ra nhiều chiến sĩ cộng sản xuất sắc như: Tô Hiệu, Lê Duẩn, Trường Chinh, Nguyễn Lương Bằng, Văn Tiến Dũng, Lê Đức Thọ, Nguyễn Văn Trân, Lê Thanh Nghị, Trần Quốc Hoàn...
Ngoài ra, nhà tù còn được mệnh danh là "địa ngục trần gian" thứ hai, chỉ xếp sau Nhà tù Côn Đảo.
Giai đoạn từ năm 1990-1993, các bức tường nhà tù được khai quật, phát lộ và tiến hành phục chế. Hiện nay, khi đến thăm quan, du khách sẽ thấy phần tường bao quanh của nhà tù chỉ còn phần móng do tác động của chiến tranh.
Nhà tù Sơn La là một bằng chứng vật chất có ý nghĩa cực kỳ quan trọng, minh chứng điển hình về tội ác tàn bạo của chế độ thực dân cũ đối với nhân dân Việt Nam, đồng thời, khẳng định chủ nghĩa yêu nước chân chính, ý chí bất khuất của dân tộc Việt Nam.
Không chỉ vậy, nơi đây còn trở thành địa chỉ đỏ trong công tác giáo dục truyền thống uống nước nhớ nguồn, tinh thần yêu nước cho nhân dân, thu hút đông đảo du khách trong, ngoài nước đến tham quan, học tập và nghiên cứu…
Với giá trị đặc biệt tiêu biểu, di tích lịch sử Nhà tù Sơn La đã được xếp hạng là Di tích Quốc gia đặc biệt (theo Quyết định số 2408/QĐ-TTg ngày 31/12/2014 của Thủ tướng Chính phủ).
