Hàng triệu người có nguy cơ mất việc vì Trung Quốc, chuyện gì đã xảy ra?

Mười năm trước, khi kinh tế Trung Quốc phát triển mạnh, nhà máy giày của Zhou Yousheng ở Quảng Đông có hơn 100 công nhân. Khi đó, lao động giá rẻ dồi dào và chuỗi cung ứng hiệu quả đã giúp Trung Quốc thống trị lĩnh vực sản xuất hàng giá rẻ.

TheoWorld Footwear Yearbook, hơn 10 năm trước, Trung Quốc chiếm hơn 70% lượng giày xuất khẩu toàn cầu. Tuy nhiên, trong thập kỷ qua, doanh nghiệp của Zhou dần mất lợi thế do cạnh tranh gay gắt từ nước ngoài, căng thẳng thương mại với Mỹ và nhu cầu trong nước suy giảm.

Tại các trung tâm sản xuất ở miền Nam Trung Quốc – từng là động lực tăng trưởng kinh tế – chi phí lao động ngày càng cao, trong khi các đối thủ ở Đông Nam Á ngày càng vươn lên. Dù Trung Quốc vẫn dẫn đầu trong ngành sản xuất giày dép, nhưng trong một thập kỷ qua, thị phần xuất khẩu đã giảm 10 điểm phần trăm, nhường chỗ cho một số quốc gia như Indonesia.

Hiện nay, nhà máy của Zhou chỉ còn chưa đến 20 công nhân. “Nếu tình hình tiếp diễn như thế này, tương lai sẽ rất mờ mịt. Rất khó để quay lại thời kỳ hoàng kim”, ông chia sẻ từ showroom của mình tại một khu chợ bán buôn ở ngoại ô Quảng Châu.

Hàng triệu lao động có nguy cơ mất việc

Các nhà máy sản xuất giá rẻ trên khắp Trung Quốc đang đứng trước hai lựa chọn: đầu tư vào tự động hóa (dẫn đến giảm việc làm) hoặc dần bị đào thải. Theo các chuyên gia, đây là một bước chuyển đổi đầy khó khăn khỏi mô hình sản xuất thâm dụng lao động, có nguy cơ đẩy hàng triệu lao động lớn tuổi và ít kỹ năng vào cảnh thất nghiệp.

Nghiên cứu của các học giả từ Đại học Thường Châu, Đại học Sư phạm Diêm Thành và Đại học Hà Nam về 12 ngành sản xuất thâm dụng lao động trong giai đoạn 2011-2019 cho thấy số lao động giảm trung bình 14%, tương đương gần 4 triệu việc làm. Đặc biệt, ngành dệt may chịu tác động nặng nề nhất, với số việc làm giảm tới 40%.

Theo phân tích của Financial Times, trong giai đoạn 2019-2023, 12 ngành sản xuất này tiếp tục mất thêm 3,4 triệu việc làm.

Theo Frederic Neumann, Chuyên gia Kinh tế trưởng khu vực châu Á tại HSBC, trước đây, Trung Quốc có lợi thế lớn nhờ lực lượng lao động đông và chi phí thấp, giúp nước này trở thành trung tâm sản xuất toàn cầu. Tuy nhiên, hiện nay, lợi thế này không còn nữa.

Nói đơn giản, Trung Quốc đang gặp phải chính “cú sốc” mà họ từng tạo ra cho các nước giàu khi gia nhập WTO vào đầu những năm 2000.

Khi đó, nhiều công ty ở các nước có chi phí sản xuất cao đã chuyển đơn hàng sang Trung Quốc vì lao động rẻ. Nhưng bây giờ, điều tương tự đang xảy ra với Trung Quốc: các công ty có xu hướng chuyển sang các nước khác, ví dụ như Indonesia, Việt Nam - nơi sản xuất rẻ hơn, khiến xuất khẩu của hai nước ngày càng tăng trưởng mạnh.

Liệu Trung Quốc có thể tái tạo kỳ tích tăng trưởng?

Các nước phương Tây bằng cách tập trung vào ngành dịch vụ và thúc đẩy tiêu dùng trong nước. Tuy nhiên, Chủ tịch Tập Cận Bình khẳng định Trung Quốc sẽ không đi theo con đường đó. Thay vào đó, ông nhấn mạnh rằng nền kinh tế nước này sẽ tiếp tục dựa vào các ngành công nghệ cao và sản xuất tiên tiến để phát triển.

Tuy nhiên, các nhà phân tích cho rằng sản xuất trong các ngành công nghiệp xuất khẩu công nghệ cao sẽ sử dụng ít lao động hơn và không thể tạo ra đủ cơ hội việc làm để hấp thụ lực lượng lao động dư thừa. "Theo bản chất, bạn sẽ không cần tuyển dụng nhiều người", Neumann giải thích.

Họ cũng bày tỏ nghi ngờ rằng liệu ngành sản xuất đơn thuần có thể giúp Trung Quốc đạt được mục tiêu tăng trưởng mà các nhà lãnh đạo chính trị đã đề ra, với mức tăng trưởng "khoảng 5 phần trăm" trong năm thứ ba liên tiếp vào năm 2025 hay không.

Tỷ lệ thất nghiệp tăng cao ở một số khu vực có thể làm giảm triển vọng kinh tế và tạo ra căng thẳng xã hội, điều mà các nhà hoạch định chính sách, vốn đã quen với nhiều thập kỷ tăng trưởng nhanh chóng, sẽ phải đối mặt.

Gordon Hanson, Giáo sư tại Harvard Kennedy School, so sánh tình hình này với thành phố Martinsville ở bang Virginia, Mỹ, từng được gọi là "thủ phủ áo nỉ của thế giới". Vào năm 1990, 45% người lao động trong độ tuổi lao động ở đây làm việc trong ngành sản xuất. Tuy nhiên, khi ngành công nghiệp này sụp đổ, hầu hết công việc biến mất, khiến tỷ lệ nghèo ở Martinsville hiện nay cao gấp đôi mức trung bình của cả nước Mỹ.

Hanson cho rằng sự khác biệt lớn nhất là Chính phủ Trung Quốc sẽ có những nỗ lực mạnh mẽ hơn để ngăn chặn tình trạng gián đoạn này.

Xu hướng dịch chuyển sản xuất

Để hỗ trợ các ngành sản xuất truyền thống, Trung Quốc đang triển khai nhiều dự án công nghiệp mới. Một ví dụ là tại một khu công nghiệp đang xây dựng ở phía Bắc Quảng Đông, Wang – một người lao động ngoài 40 tuổi – đã di chuyển gần 2.000km để tìm việc trong ngành may mặc. Anh chia sẻ: “Nếu không có việc làm, tôi sẽ tiếp tục tìm kiếm”.

Theo dữ liệu từ Hanson tại Trường Harvard Kennedy, thị phần xuất khẩu của Trung Quốc đối với 10 sản phẩm thâm dụng lao động – như đồ gia dụng, đồ nội thất, hành lý, đồ chơi và các sản phẩm khác – đạt gần 40% vào năm 2013. Tuy nhiên, đến năm 2018, thị phần này đã giảm xuống dưới 32%. Hanson cho rằng các mức thuế mà Mỹ áp dụng vào năm đó đã làm quá trình này diễn ra nhanh chóng hơn.

Trong khi đó, Đông Nam Á là khu vực hưởng lợi nhiều nhất. Theo McKinsey, xuất khẩu từ Việt Nam và Indonesia đã tăng trưởng lần lượt 8,2% và 12,3% mỗi năm trong giai đoạn 2019-2023. Hai quốc gia này đã tạo ra 10 triệu việc làm trong ngành sản xuất kể từ năm 2011.

Albert Park, Kinh tế trưởng tại Ngân hàng Phát triển Châu Á, cho rằng: “Đối với một quốc gia như Trung Quốc, khi thu nhập và tiền lương tăng lên, việc chuyển các hoạt động sản xuất thâm dụng lao động sang các quốc gia khác là điều hoàn toàn tự nhiên”.

Sự trỗi dậy của tự động hóa

Mặc dù gặp khó khăn trong ngành sản xuất giá rẻ, Trung Quốc vẫn là một cường quốc công nghiệp. Tại một nhà máy của GAC Aion ở ngoại ô Quảng Châu, một chiếc xe điện mới được lắp ráp trong 53 giây. Dây chuyền sản xuất có 1.400 công nhân, nhưng nhiều công đoạn đã được tự động hóa hoàn toàn.

Theo kỹ sư Li Xiaoyu, nhà máy đặt mục tiêu giảm 10% số lao động mỗi năm. Đồng thời, một số doanh nghiệp lớn tại Trung Quốc đang gặp khó khăn trong việc tuyển dụng lao động trẻ, vì thế hệ mới không còn muốn làm việc trong môi trường sản xuất khắc nghiệt.

Do đó, Trung Quốc coi tự động hóa là yếu tố sống còn để duy trì năng lực sản xuất dài hạn. Tuy nhiên, điều này cũng đặt ra nguy cơ khiến một bộ phận lao động trở nên dư thừa.

Một quan chức giấu tên cho biết: “Chúng tôi nhận thức rõ rằng sự phát triển của công nghệ có thể làm tăng tỷ lệ thất nghiệp trong các ngành công nghiệp truyền thống. Tuy nhiên, bằng cách liên tục phát triển các lực lượng sản xuất mới, chúng tôi sẽ tạo ra nhiều việc làm khác để bù đắp”.

Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi này vẫn gặp nhiều thách thức, đặc biệt là đối với những lao động ít kỹ năng. Trung Quốc đang phải đối mặt với một bài toán khó: làm sao để vừa thúc đẩy đổi mới công nghệ vừa đảm bảo sự ổn định xã hội.

Theo FT

>> 1.000 tỷ USD bốc hơi, dòng vốn tháo chạy với tốc độ chưa từng có rồi đổ vào Trung Quốc: Chuyện gì đang xảy ra?