80 năm bứt phá: Mô hình hội nhập độc đáo đưa Việt Nam từ quốc gia nghèo lọt top 20 cường quốc thương mại thế giới

Trải qua 80 năm kể từ ngày giành độc lập, kinh tế Việt Nam đã chứng kiến một hành trình phát triển đầy ngoạn mục. Từ một đất nước nghèo nàn, bị tàn phá bởi chiến tranh và bao vây cấm vận, chúng ta đã từng bước vượt qua khủng hoảng, kiên định với đường lối Đổi mới để vươn mình mạnh mẽ.

Đặc biệt, từ năm 2020, Việt Nam đã chính thức lọt vào top 20 cường quốc thương mại toàn cầu, với tổng kim ngạch xuất nhập khẩu dự kiến cán mốc 1.000 tỷ USD vào năm 2025. Thành quả này phản ánh sự thay đổi căn bản trong tư duy phát triển: từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang mô hình thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đồng thời tận dụng tối đa lợi thế hội nhập quốc tế.

Nhân dịp trọng đại này, chúng tôi đã có cuộc trao đổi với PGS.TS Nguyễn Thường Lạng để nhìn lại chặng đường 80 năm hội nhập và phát triển, cũng như những cơ hội và thách thức đặt ra cho kinh tế Việt Nam trong giai đoạn tới.

Kể từ năm 1945 đến nay, kinh tế Việt Nam đã phát triển thần kỳ. Từ một nước nghèo bị ảnh hưởng nặng nề bởi chiến tranh, giờ đây chúng ta đã trở thành nền kinh tế có tốc độ tăng trưởng GDP cao top đầu thế giới. Ông đánh giá như thế nào về vị thế của Việt Nam hiện nay trên trường quốc tế, sau 80 năm giành độc lập?

Kinh tế Việt Nam đã có sự thay đổi mang tính chất đột biến, thậm chí được coi là một trong những hình mẫu cho sự phát triển của các nền kinh tế đặc thù theo mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Cách đây khoảng 40 năm, khi Liên bang Xô viết sụp đổ và hệ thống XHCN tan rã, không ít ý kiến cho rằng Việt Nam chắc chắn sẽ rơi vào vòng xoáy đó. Tuy nhiên trên thực tế chúng ta đã thoát ra được, đặc biệt là cuộc khủng hoảng kinh tế xã hội năm 1985 – 1986 sau khi chấm dứt kinh tế bao cấp.

Nhìn tổng thể chúng ta đã có 1 mô hình rất thành công. Tất nhiên chặng đường ban đầu gặp không ít khó khăn, nền kinh tế dưới cơ chế kế hoạch hóa tập trung ngặt nghèo còn bị bao vây cấm vận. Tuy nhiên Việt Nam đã vượt qua tất cả, duy trì ổn định chính trị và tìm ra được mô hình rất vừa phải, phù hợp với môi trường kinh tế xã hội, bối cảnh quốc tế.

Việt Nam đã đi từ nhóm 10 quốc gia nghèo nhất thế giới, thu nhập bình quân đầu người dưới 200 USD đến nay đạt khoảng 4.700 USD. Đặc biệt, Việt Nam lọt vào top 20 nền kinh tế dẫn đầu thế giới về quy mô thương mại từ năm 2020. Thương mại và đầu tư của chúng ta tăng theo cấp số nhân.

Một trong những điểm đặc biệt nhất giúp Việt Nam từ chỗ đóng góp từ gần như 0% đến top 20 của thương mại thế giới, thậm chí tôi cho rằng trong tương lai vị thế này sẽ còn tiếp tục cải thiện hơn nữa, là do chúng ta đã chọn được mô hình rất phù hợp và đúng quy luật.

Mô hình này tích hợp được nguồn lực ở cả nội địa và nước ngoài một cách khéo léo và hiệu quả. Ở trong nước, chúng ta có hơn 100 triệu dân, GDP gần 500 tỷ USD, đầu tư nước ngoài vào Việt Nam cũng khoảng 250 tỷ, và tổng kim ngạch xuất nhập khẩu năm nay dự kiến đạt khoảng 1.000 tỷ USD.

Đó là những thành tựu vượt cả ra ngoài kỳ vọng của các nhà hoạch định chính sách. Vị thế, cơ đồ và tiếng nói của Việt Nam trong kinh tế thế giới ngày càng lớn. Và vị thế đó sẽ tăng lên khi mà chúng ta tích hợp được cả yếu tố công nghệ, cải cách thể chế và chú trọng phát triển kinh tế tư nhân.

Tại Đại hội VI của Đảng (12/1986), Việt Nam chính thức đề ra đường lối Đổi mới toàn diện. Một trong những cải cách quan trọng là mở cửa hội nhập với thế giới, đa dạng hóa quan hệ đối ngoại. Sự kiện này có tác động rất lớn giúp Việt Nam vượt qua khủng hoảng để đạt được những thành tựu như ngày nay. Vậy đâu là sự khác biệt lớn nhất về cách thức và bản chất hội nhập thương mại của Việt Nam trước và sau Đổi mới?

Trước Đổi mới, chúng ta hội nhập một cách bị động và làm việc cầm chừng. Vì đi theo cơ chế kế hoạch hóa nên chỉ đâu làm đấy, nền kinh tế vận hành theo kế hoạch cứng nhắc, không phát huy được sức mạnh của toàn dân tộc.

Sau đó, cơ chế quản lý kinh tế của Việt Nam đã thay đổi một cách căn bản. Trước đây 90% là theo nhà nước, 10% theo thị trường thì giờ đây là ngược lại. Nhờ đó, chúng ta huy động được khá triệt để nguồn lực của tất cả các thành phần trong nền kinh tế thay vì trước đây chỉ có kinh tế tập thể, không có đầu tư nước ngoài, không có kinh tế tư nhân.

Bên cạnh đó chúng ta đã sửa một loạt thể chế quan trọng, sửa Hiến pháp, các luật về thương mại, đầu tư, môi trường kinh doanh, luật thuế… 40 năm vừa qua chúng ta đã hoàn thiện thể chế một cách bền bỉ, liên tục, không sợ rủi ro. Cách làm đó đã giúp kinh tế Việt Nam ngày càng hiệu quả, tận dụng triệt để sự hội nhập kinh tế quốc tế để kích hoạt, khai thác hiệu quả các nguồn lực trong nước. Ví dụ như kinh tế tư nhân bùng nổ, hay tận dụng tốt đầu tư công nghệ của nước ngoài…

Việt Nam cũng đã đa dạng hóa quan hệ với các nước trên thế giới, từ Mỹ, Trung Quốc, EU đến ASEAN hay cả Trung Đông và châu Phi. Mỗi quan hệ đều mang lại 1 giá trị và càng nhiều quan hệ thì càng nhiều giá trị.

Ngoài ra quan hệ thương mại cũng phát triển về chiều sâu, từ chỗ gia công giờ đây đã đi sâu vào những nấc thang cao hơn trên chuỗi giá trị như thiết kế hay làm chủ 1 số công nghệ quan trọng. Chúng ta quan tâm đến cả những thứ như AI, kinh tế tuần hoàn, kinh tế số, kinh tế xanh.

Theo ông, đâu là những hiệp định, sự kiện mang tính chất quyết định, tạo ra bước chuyển lớn nhất cho hoạt động thương mại của Việt Nam?

Đầu tiên phải kể đến sự kiện bình thường hóa quan hệ với Mỹ năm 1995, sau khi Mỹ dở bỏ cấm vận với Việt Nam từ 1 năm trước đó. Đây là bước đột phá mở đường cho quan hệ song phương. Gần 20 năm sau khi thống nhất đất nước năm 1975, chúng ta mới làm được điều này - xóa bỏ sự đối đầu và mở ra kỷ nguyên hợp tác, đối thoại với Mỹ.

Tiếp theo, đến năm 2001, chúng ta ký Hiệp định Thương mại Song phương Việt Nam – Hoa Kỳ. Và cột mốc thứ ba là ngày 11/1/2007, khi Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới WTO, mở ra giai đoạn hội nhập toàn diện.

Chúng ta hoàn chỉnh thể chế về thương mại, tham gia sâu hơn vào thương mại quốc tế, bình đẳng với 149 nước thành viên khác, nhảy vào thị trường chiếm 95% thương mại toàn cầu ở thời điểm đó.

Đến giai đoạn cuối những năm 2010, Việt Nam ký một loạt các FTA thế hệ mới như CCTTP, EVFTA. Chúng ta quyết tâm hội nhập vào nền kinh tế thế giới theo cả chiều rộng và chiều sâu.

Thương mại quốc tế trước đây chủ yếu với các nước thuộc khối XHCN, xin viện trợ để giải phóng và sau đó là tái thiết đất nước, theo nguyên tắc đối ứng hàng đổi hàng. Có nhiều trường hợp các nước hỗ trợ nhau một cách vô tư và không có tính toán.

Giờ đây chúng ta làm ăn theo cơ chế thị trường, giao thương với phần còn lại của thế giới. Do đó cần cơ chế phù hợp, chuyển từ thể chế quản lý sang kiến tạo, phát triển. Tư duy thương mại của Việt Nam trước đây theo mệnh lệnh, chuẩn mực cứng nhắc, Nhà nước quản lý ngoại thương do đó các nguồn lực bị hạn chế. Nhưng giờ đây tất cả các thành phần kinh tế đều tham gia vào thương mại, mở rộng phạm vi.

Chúng ta có đầy đủ thương mại hàng hóa, thương mại dịch vụ, sở hữu trí tuệ liên quan đến thương mại, thương mại bền vững, thương mại số… Chúng ta đã phát triển tất cả những khía cạnh có thể có và huy động mọi nguồn lực. Cơ cấu các mặt hàng cũng đã có sự thay đổi, không chỉ gồm nông sản, hàng dệt may, giày dép mà giờ đây có hàng điện tử, cơ khí và sắp tới chúng ta chắc chắn sẽ có những mặt hàng công nghệ cao như AI, robot, phần mềm..

Nhìn lại lịch sử thì hội nhập thương mại quốc tế đóng vai trò như thế nào trong tiến trình phát triển kinh tế Việt Nam?

Gần như mỗi lần ký 1 hiệp định hoặc 1 nhóm hiệp định thì kim ngạch xuất nhập khẩu lại tăng vọt. Ví dụ, ở thời điểm năm 2000 kim ngạch XNK của Việt Nam là hơn 30 tỷ USD thì con số đã tăng lên 100 tỷ USD sau khi vào WTO năm 2007. Đến 2010, kim ngạch XNK lên khoảng 160 tỷ USD; 2020 là 600 tỷ USD và chuẩn bị nhảy lên 1000 tỷ USD vào năm 2025.

Kinh tế Việt Nam có tiềm năng lớn, lợi thế so sánh cao nhưng trước đây có nhiều rào cản. Giờ đây chúng ta đã khai thông được bên trong và tận dụng các yếu tố bên ngoài tạo nên động lực tăng trưởng rất lớn.

Mở cửa tạo động lực để trí tuệ Việt Nam được phát huy, cách làm của Việt Nam phải thay đổi, buộc doanh nghiệp nội địa phải bật lên để có thể cạnh tranh với bên ngoài, tránh bị thâu tóm, lấn át. Các hiệp định thương mại giúp Việt Nam thay đổi cơ bản, nâng tầm Việt Nam lên một trạng thái mới.

Đến nay chúng ta đã lọt vào top 20 cường quốc thương mại của thế giới. Bức tranh thương mại Việt Nam đang vận hành theo xu hướng đứng ở phần trung bình trên của thế giới. Tỷ trọng hàng công nghệ cao trong hàng xuất khẩu chế tạo của Việt Nam hiện cao hơn mức trung bình thế giới, cao hơn mức trung bình của ASEAN.

Chúng ta đã có hướng đi đúng là hút công nghệ cao để thúc đẩy thương mại, tận dụng các nguồn lực quốc tế để khai thác nguồn lao động, tài nguyên của Việt Nam, sau đó bán ra nc ngoài để khai thác thị trường quốc tế vô tận. Chúng ta có 17 FTA để mở rộng thị trường. Nhiều nhà đầu tư nước ngoài coi Việt Nam là nơi mà họ có thể thu được lợi ích rất lớn, năm nay số vốn FDI thực hiện có thể lên tới 30 tỷ USD. Vị thế, hình ảnh của Việt Nam đã cải thiện rõ rệt.

Sức bật của nền kinh tế Việt Nam còn rất lớn và trong đó thương mại là trụ cột quan trọng mà chúng ta có nhiều lợi thế.

Trong bối cảnh cạnh tranh thương mại toàn cầu ngày càng gay gắt, đâu là những thách thức lớn nhất mà Việt Nam phải đối mặt khi hội nhập sâu rộng? Chúng ta cần làm gì để thích ứng, cũng như tận dụng những lợi thế sẵn có để nâng cao vị thế?

Bối cảnh hiện nay đem đến 3 thách thức lớn.

Thứ nhất, độ mở của nền kinh tế rất cao. Chúng ta phụ thuộc nhiều vào đầu tư nước ngoài, xuất khẩu của Việt Nam có tới 73% đến từ các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Điều này dẫn đến rủi ro rất lớn nếu như kinh tế thế giới biến động. Vì thế chúng ta cần giải pháp để tăng sức chống chịu của nền kinh tế, điều chỉnh lại cơ cấu kinh tế đặc biệt là tăng tỷ lệ nội địa hóa, làm chủ các lĩnh vực mũi nhọn, có tính chất quyết định đến sự ổn định của nền kinh tế.

Hiện nông nghiệp vẫn chiếm khoảng 30% GDP, một con số khá lớn, trong khi 2 lĩnh vực công nghiệp và dịch vụ chiếm 70% còn lại. Ở những nền kinh tế phát triển cao thì nông nghiệp của họ chỉ có 1%. Nếu giảm tỷ trọng dần dần thì tôi nghĩ cũng phải 20 năm nữa Việt Nam mới tương đồng với Hàn Quốc hay Singapore.

Như vậy đòi hỏi các ngành khác phải tăng tỷ trọng lên, mà để làm được điều đó không thể giữ mô hình cũ mà phải đầu tư vào những lĩnh vực có khả năng sinh lợi rất cao. Đó là những ngành vừa sử dụng hiệu quả nhất các nguồn lực trong nước, vừa phát huy được dòng vốn đầu tư nước ngoài chẳng hạn như lĩnh vực công nghệ cao, lĩnh vực nghiên cứu phát triển sẽ tạo ra giá trị gia tăng cao hơn rất nhiều lần so với bây giờ.

Thách thức thứ hai là những cạnh tranh trong khu vực. Các nước như Ấn Độ, Indonesia, Campuchia, Myanmar, Sri Lanka… có nguồn lao động giá rẻ hơn, vì thế có thể hút đầu tư từ Việt Nam sang. Do đó cần giải pháp để cải thiện môi trường đầu tư, bên cạnh đó là nâng cấp chính sách, hiện đại hóa để hướng vào đầu tư chất lượng cao.

Thứ ba, cơ sở hạ tầng của Việt Nam vẫn còn những chỗ lạc hậu, chi phí logistics rất cao, hệ thống cảng biển sân bay vẫn đang trong quá trình hoàn thiện. Nguồn nhân lực dù dồi dào nhưng vẫn chưa được đào tạo theo định hướng công nghệ cao, chất lượng cao để có thể tạo giá trị gia tăng cao nhất.

Nhân dịp kỷ niệm 80 năm độc lập, ông có khuyến nghị gì về định hướng hội nhập thương mại quốc tế để Việt Nam vừa giữ vững chủ quyền kinh tế, vừa tận dụng tối đa cơ hội từ toàn cầu hóa?

Độc lập – Tự chủ sẽ là yếu tố quyết định, kết hợp với khai thác triệt để các nguồn lực quốc tế để tạo nên đột phá. Vừa đảm bảo an ninh, an toàn, vừa tận dụng tốt sức mạnh của hội nhập quốc tế, chúng ta đã xây dựng được 1 mô hình phát triển rất hiệu quả.

Giờ đây, nếu vượt qua được 3 thách thức mà tôi đã nói ở trên, kinh tế Việt Nam sẽ bùng nổ và tiến rất nhanh, đạt được mục tiêu đến năm 2030 trở thành nước thu nhập trung bình cao, đến năm 2045 là nước thu nhập cao, sánh ngang với các cường quốc 5 châu như Bác Hồ đã nói.

Xin trân trọng cảm ơn ông!