Kể từ khi bắt đầu đi vào vận hành tháng 7/2018, phái sinh thu hút sự quan tâm của những nhà đầu tư cá nhân với một sản phẩm mới. Tuy nhiên, thị trường này lại biến động quá mạnh và giao dịch với nhiều tín hiệu khó hiểu làm giảm sức nóng thị trường.
"Đánh bạc" với thị trường phái sinh?
Đơn cử, có những giai đoạn cổ phiếu VN30 bất ngờ giảm sâu, tăng sốc đi ngược xu hướng của thị trường chung, thậm chí khiến chứng khoán Việt Nam ngược chiều khu vực hay toàn cầu. Phiên đáo hạn phái sinh được nhà đầu tư xem như “đặc sản” của chứng khoán Việt Nam. Chỉ trong ít giây trong ngày đào hạn phái sinh, cổ phiếu có thể bất ngờ tăng trần giảm sàn. Nhà đầu tư đặt câu hỏi liệu có “bàn tay vô hình” đằng sau thị trường phái sinh?
Tuy nhiên, việc nghi ngờ là của nhà đầu tư cá nhân, phái sinh không phải là sân chơi cho những người “yếu tim”. Đáng buồn hơn, từ chỗ là sản phẩm phòng vệ rủi ro, phái sinh trong mắt nhà đầu tư là “đánh bạc”. Bất thường trên thị trường phái sinh khiến báo giới nhiều lần đặt câu hỏi với những người đừng đầu ngành chứng khoán.
Câu trả lời nhận được là thị trường này gần như không có gì có thể tác động để có thể trở lại bình thường.
Cuối năm 2020, Chủ tịch UBCKNN Trần Văn Dũng cho biết, những bất thường trên thị trường phái sinh có thể đến từ giao dịch của khối ngoại, ETF.
Người đứng đầu của UBCKNN còn cho biết, nếu thấy điểm bất cập về tính chủ số ngày đáo hạn, cơ quan này sẽ xem xét chỉnh sửa để phù hợp với tình hình mới. Giải pháp khác là đa dạng thêm các sản phẩm phái sinh để phân tán.
Sau 4 - 5 năm hoạt động, thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam có sản phẩm duy nhất dựa trên hợp đồng tương lai chỉ số VN30 với 4 kỳ hạn. Cách tính giá đáo hạn phái sinh là giá đóng cửa của phiên ATC. Những thay đổi về quy chế giao dịch là không nhiều ngoài việc nâng tỷ lệ giao dịch ký quỹ từ 10% lên 13%.
Những ngày gần đây, khi thị trường cần những giải pháp kỹ thuật để nhà đầu tư bình tâm trong sóng gió. Thay đổi cách tính giá đáo hạn phái sinh là giải pháp tình thế được đưa ra. Thay vì lấy giá đóng cửa phiên ATC, bây giờ sẽ được tính trung bình 30 phút cuối phiên.
Góc nhìn từ người trong ngành, ông Đỗ Bảo Ngọc, Phó Tổng Giám đốc Chứng khoán Kiến thiết Việt Nam cho rằng khung thời gian tính giá đáo hạn phái sinh vẫn có khả năng điều chỉnh sang các khung thời gian rộng hơn như 1 giờ, 2 giờ hoặc trong phiên chiều ngày đáo hạn.
Bên cạnh đó, những sản phẩm phái sinh cần đa dạng hơn như rổ VN50, VN70, VN100 để phân tán sự tác động của các mã trong rổ hay là phục vụ chính đáng nhu cầu của nhà đầu tư đúng nghĩa là phòng vệ rủi ro danh mục đầu tư.
Hơn thế nữa, câu chuyện những nhà đầu tư tổ chức có đẩy đủ công cụ như robot tính toán và đặt lệnh phái sinh, lượng tiền dồi dào để “cân lệnh” hay lượng cổ phiếu cơ sở lớn cũng cần được được quan tâm để phát triển thị trường một cách công bằng hơn.
Quan ngại khả năng thao túng thị trường?
Gần 2 tháng qua, khi thị trường chứng khoán liên tục ghi nhận những phiên lao dốc mạnh và phá đáy, số ít nhà đầu tư đã chọn rời bỏ thị trường chứng khoán để tìm lợi nhuận ở các kênh đầu tư khác; số khác trụ lại thị trường chứng khoán cơ sở để cắt/gồng lỗ; một lượng dòng tiền khác đã chọn chuyển sang kênh phái sinh để tìm cứu cánh.
“Tuy nhiên, điều không thể phủ nhận là chứng khoán phái sinh đang biến động tương đối bất thường. Giá trị giao dịch hàng ngày tăng rất cao (khoảng 9.000 tỷ đồng/phiên) - vượt xa thanh khoản rổ VN30, chỉ số cơ sở cho phái sinh chỉ 5.000 - 6.000 tỷ đồng. Thanh khoản thị trường phái sinh cao hơn nhiều lần cơ sở gây ảnh hưởng ra sao cần phải xác định rõ”, ông Chuyên gia Nguyễn Hồng Điệp nêu quan điểm.
Điểm “bất thường” ông Điệp quan sát được thời gian qua là sau 14 giờ, thị trường nhiều lần bị đạp mạnh khi một số mã VN30 lao dốc. Nhiều người cũng cho rằng, hiện tượng này liên quan khá rõ đến phái sinh.
Theo ông Điệp, phái sinh có bản chất là phòng vệ, khi đặc tính này mất đi, nhà đầu tư lao vào chọn cửa lên xuống thì tính chất của sản phẩm không hoàn chỉnh.
“Theo luật, thị trường phái sinh có nhà tạo lập. Để tạo thanh khoản, họ phải có kho hàng chứng khoán cơ sở. Không loại trừ, những kho đấy là mảng tự doanh của công ty chứng khoán, khách hàng lớn. Họ dùng lượng lớn chứng khoán cơ sở để can thiệp cho mục đích riêng”, ông Điệp phân tích.
Chuyên gia Nguyễn Hồng Điệp cho rằng, ảnh hưởng phái sinh tới thị trường chung là có; cơ quan quản lý có thể xem xét thêm quy định, coi tài khoản tự doanh của công ty chứng khoán là tài khoản đặc biệt, phải công bố giao dịch dự kiến trước 24 giờ. Nếu làm được điều này, khả năng can thiệp, thao túng thị trường là không thể khi công ty chứng khoán phải công bố đặt vị thế short (bán) thì bán cổ phiếu nào, hay long (mua) thì mua cổ phiếu nào?
Về hoạt động tự doanh, ông Điệp cho rằng, nhóm không đủ lớn khiến thị trường “sụp đổ” trong thời gian ngắn. Tuy nhiên, tự doanh nhiều cách để tác động tâm lý đến thị trường dù số lượng cổ phiếu không lớn nhưng họ có kỹ thuật bán, cách thức ép, ảnh hưởng tâm lý nhà đầu tư cá nhân.
Chưa kể, công ty chứng khoán nhìn được rõ trạng thái vay nợ, tỷ lệ margin (ký quỹ) của các tài khoản cá nhân. Nếu công ty chứng khoán đảm bảo minh bạch, hoạt động riêng lẻ các bộ phận như tự doanh, tư vấn đầu tư, quản trị danh mục khách hàng, điều này không đáng lo ngại. Tuy nhiên, ông Điệp nghi ngại về hoạt động tự doanh ở các công ty nhỏ hoặc công ty có nguồn lực tự doanh lớn, liệu có đảm bảo tách bạch.
Đề xuất tách bạch hoạt động tự doanh
Ông Hồ Quốc Tuấn (giảng viên ĐH Bristol, Anh) nhận định, chắc chắn có xung đột lợi ích khi công ty chứng khoán hoạt động tự doanh. Tuy nhiên, từ khả năng xảy ra xung đột lợi ích, tới thực chất có việc công ty chứng khoán “ăn gian”, rồi ăn gian bắt quả tang, bắt được xử lý như thế nào, là vấn đề quản lý mà các thị trường phát triển cũng chưa xử lý được. Dù vậy, các thị trường đó không cấm tự doanh.
“Về nguyên tắc, tự doanh và môi giới phải tách biệt. Nhưng thực tế, tại thị trường phát triển hàng đầu thế giới là Mỹ, mỗi năm vẫn có hàng trăm vụ điều tra tự doanh mua trước khách để kiếm lời”, ông Tuấn cho biết. Để ngăn chặn tình trạng trên, ông Tuấn cho rằng, nếu hành vi “chơi xấu” bị phát hiện, các bên liên quan phải nộp phạt 100% doanh thu giao dịch tự doanh của năm đó, ít công ty chứng khoán dám vi phạm.
Ông Tuấn nói: “Ủy ban Giao dịch và Chứng khoán Hoa Kỳ (SEC) có đường dây nóng và quy trình rõ ràng, đơn tố cáo tới ngưỡng nào thì buộc phải chuyển hồ sơ qua bắt đầu điều tra. Tự doanh vẫn được hoạt động, công ty vi phạm quy định, bị phát hiện sẽ nhận “thẻ đỏ, treo giò”. SEC đang trả tiền thưởng từ tiền phạt thu được để khuyến khích những người tố cáo vi phạm”
Xung đột đạo đức là vấn đề các nhà đầu tư luôn nghi ngại, thậm chí được đưa ra chất vấn trong mùa đại hội cổ đông vừa qua. Trả lời cổ đông, ông Nguyễn Duy Hưng (Chủ tịch Chứng khoán SSI) khẳng định khối tự doanh của công ty không kinh doanh dựa trên những điều khuyến nghị nhằm đảm bảo tính công bằng, tránh mâu thuẫn quyền lợi với cổ đông trên thị trường, dù điều đó có thể ảnh hưởng đến kết quả kinh doanh.
"Chúng tôi không tham gia vào câu chuyện làm giá, thổi giá, đồng hành với nhóm này hay nhóm khác", ông Hưng nói.
Sau chỉ đạo của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (UBCKNN), từ chiều 17/5, Sở Giao dịch Chứng khoán TP. HCM (HOSE) đã công bố trở lại số liệu tự doanh. Còn đại diện Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HNX) cho biết: “HNX cần thêm thời gian để chuẩn bị kỹ thuật, vì trước đây, Sở chưa tách dữ liệu này. Công việc đang được triển khai khẩn trương, đảm bảo công bố theo thời hạn UBCKNN giao (ngày 23/5)”.
