Đế chế tích lũy nhiều vàng bạc nhất lịch sử nhân loại, sở hữu kho báu nghìn năm khiến giới khảo cổ sửng sốt
Hơn 2.500 năm trước, đế chế Ba Tư dưới thời Cyrus Đại Đế đã tích lũy một khối tài sản khiến cả thế giới cổ đại phải nghiêng mình. Từ kho bạc khổng lồ ở Persepolis đến những thỏi vàng lan khắp lục địa Á - Âu, câu hỏi vẫn ám ảnh giới sử học: Ba Tư thực sự giàu đến mức nào?
Sẽ khó có giai thoại nào về sự giàu có lại gợi trí tò mò như câu chuyện của Cyrus Đại Đế, người sáng lập đế chế Achaemenid (đế chế Ba Tư thứ nhất) từng trải dài từ Ấn Độ đến Địa Trung Hải và kiểm soát phần lớn hoạt động thương mại của thế giới cổ đại.
Không giống những truyền thuyết phóng đại hay kho báu giả tưởng, khối tài sản của Ba Tư dưới thời Cyrus và các hoàng đế kế vị được ghi chép lại bằng nguồn sử liệu phong phú: biên niên sử Hy Lạp, tư liệu Iran cổ, tài liệu khảo cổ từ Persepolis Treasury Tablets, cùng hàng trăm hiện vật vàng bạc được trưng bày tại British Museum.
Những dữ liệu ấy cho thấy một điều: Ba Tư không chỉ là một đế chế rộng lớn, mà còn là cỗ máy tích lũy kim loại quý lớn nhất của thế giới cổ đại.
Kho báu Ba Tư nằm ở đâu?
Khi Cyrus thiết lập triều đại vào giữa thế kỷ VI TCN, ông đặt thủ đô và hệ thống hành chính tại Pasargadae, nhưng “trái tim” tài chính của đế chế lại nằm ở Persepolis. Tại đây, kho bạc trung ương, lưu giữ lượng lớn vàng thỏi, bạc thỏi, đồ trang sức, chén, bình, mảnh kim loại quý được đóng dấu, cùng nhiều hiện vật phục vụ nghi lễ triều đình.
Những tấm bảng bằng ngôn ngữ Elamite ghi lại khá tỉ mỉ hoạt động thu - chi của kho bạc. Các ghi chép này cho thấy đế chế Ba Tư thu nạp kim loại quý từ các tỉnh cống nạp và từ thuế đánh trên sản vật, đồng thời quản lý chúng qua hệ thống sổ sách có tổ chức. Điều này khiến nhiều nhà nghiên cứu nhận định rằng Achaemenid là đế chế đầu tiên sở hữu cơ chế tài chính gần giống hệ thống kho bạc – ngân khố thời hiện đại.
Trong khi đó, những hiện vật bằng vàng trưng bày tại British Museum, đặc biệt là bộ sưu tập Oxus Treasure, minh chứng cho tay nghề kim hoàn tinh xảo và giá trị vật chất khổng lồ của kho báu Ba Tư. Từ vòng tay, tượng thờ, trang sức đến các thanh vàng dập dấu, tất cả đều thuộc về nền kinh tế kim loại quý phát triển bậc nhất thời cổ đại.
Đồng tiền vàng quyền lực
Sự giàu có của Ba Tư không chỉ phản ánh trên khối lượng hiện vật mà còn nằm ở đồng daric bằng vàng, loại tiền được đúc dưới thời Darius I và trở thành phương tiện thanh toán có uy tín vượt ra ngoài biên giới. Theo mô tả của nhiều nguồn tài liệu cổ, các thành bang Hy Lạp coi vàng Ba Tư là biểu tượng quyền lực đến mức dùng nó trong các giao dịch chính trị quan trọng. Ảnh hưởng này kéo dài trong nhiều thế kỷ, dù Cyrus - người khai sinh đế chế - sống trước thời kỳ đúc daric. Điều đó cho thấy nền tảng tài chính mà ông xây dựng mạnh đến mức các hoàng đế kế vị có thể tạo nên chuẩn tiền tệ vàng của cả khu vực.
Nhiều nghiên cứu địa chất hiện đại cho thấy trữ lượng bạc trong kho bạc Achaemenid lớn đến mức gây ảnh hưởng tới thị trường kim loại quý trên quy mô khu vực. Chính sự phong phú này khiến Ba Tư trở thành mục tiêu hàng đầu của các cuộc chinh phục sau này.
Một hệ thống thuế tinh vi đứng sau kho báu khổng lồ
Điều làm Cyrus và đế chế Ba Tư khác biệt không phải chỉ là diện tích lãnh thổ, mà là cách họ tổ chức tài chính. Theo Encyclopaedia Iranica, Ba Tư thiết lập một hệ thống thuế đa tầng, trong đó các tỉnh phải nộp cống bằng bạc, vàng hoặc sản vật có giá trị tương đương. Những ghi chép trong Fortification Tablets mô tả mạng lưới giám sát và phân bổ tài nguyên, cho phép triều đình theo dõi khoản thu - chi theo từng địa phương.
Cơ chế này vừa củng cố ngân khố, vừa tạo sự thống nhất trong quản lý. Đó là lý do nhiều học giả nhận định rằng đế chế Ba Tư không giàu vì may mắn sở hữu vàng, mà vì họ có một bộ máy tài chính thực thụ, điều hiếm gặp vào thế kỷ VI TCN.
Đế chế Ba Tư giàu đến mức nào?
Khảo cổ học cho thấy kho báu Ba Tư không chỉ gói gọn trong Persepolis hay Pasargadae. Oxus Treasure, bộ sưu tập vàng bạc được tìm thấy ở Trung Á (được British Museum định danh), cách Persepolis hàng nghìn cây số. Sự xuất hiện của những món vàng tinh xảo như vậy cho thấy tầm bao phủ kinh tế của đế chế: vàng không chỉ được tích trữ ở trung tâm, mà còn lan rộng cùng các tuyến thương mại và nghi lễ tôn giáo.
Các đồ vật được dập dấu hoặc mang biểu tượng triều đình cho thấy sự kiểm soát chặt chẽ của nhà nước Ba Tư đối với kim loại quý.
Không có con số quy đổi chính xác cho tài sản của Cyrus hay các kho báu trong toàn bộ đế chế, bởi dữ liệu cổ đại không ghi lại bằng đơn vị chúng ta đang dùng. Tuy nhiên, từ những gì khảo cổ và sử liệu cung cấp – từ kho bạc Persepolis, bảng Thuế, đến kho vàng Oxus – các nhà nghiên cứu thống nhất rằng Achaemenid là một trong những đế chế giàu có và tích lũy kim loại quý nhiều nhất trong lịch sử nhân loại.
Đó không phải là sự giàu có mang sắc thái huyền thoại hay phóng đại, mà được chứng minh bằng hàng nghìn hiện vật thật, tài liệu lưu trữ, và nghiên cứu học thuật, giúp tái hiện một thời kỳ rực rỡ mà Cyrus Đại Đế đặt nền móng.
