Kinh tế tuần hoàn: Vướng nhất không phải ở luật, mà ở thực thi

Phát biểu tại "Hội thảo Phát triển bền vững 2025: Động lực cho Kỷ nguyên bền vững”, ông Vũ Thái Trường, Trưởng phòng Biến đổi khí hậu và Môi trường - UNDP Việt Nam cho hay kinh tế tuần hoàn (KTTH) đang trở thành trọng tâm trong chiến lược phát triển bền vững của nhiều quốc gia.

Ví như Liên minh châu Âu (EU) đã triển khai Kế hoạch hành động kinh tế tuần hoàn (Circular economy action plan – CEAP), nhằm thúc đẩy thiết kế sản phẩm bền vững, trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) và thị trường nguyên liệu thứ cấp.

Tại Việt Nam, ông Trường đánh giá cao việc Việt Nam đã ban hành Luật Bảo vệ Môi trường 2020, Đề án KTTH (QĐ 687/QĐ-TTg) và Kế hoạch hành động quốc gia về KTTH (QĐ 222/QĐ-TTg), phù hợp với cam kết COP26 và SDGs.

Ông Trường khẳng định Quyết định 21/2025/QĐ-TTg về Danh mục Phân loại xanh tạo tác động thực chất, hình thành thị trường đánh giá xanh chuyên nghiệp, thúc đẩy doanh nghiệp coi “xanh” là lợi thế cạnh tranh.

Về tác động của 4 Nghị quyết 57, 59, 66, 68 và Quyết định 21/2025, từ góc nhìn của UNDP, các nghị quyết này tạo nên một nền tảng thể chế rất quan trọng cho giai đoạn phát triển tiếp theo của Việt Nam. Đây không chỉ là các định hướng của chính phủ, mà còn là tín hiệu mạnh mẽ cho thị trường rằng khu vực tư nhân sẽ đóng vai trò trung tâm trong định hình tăng trưởng xanh và đổi mới mô hình kinh tế.

Việc xác định doanh nghiệp tư nhân là động lực chủ đạo giúp củng cố niềm tin, tạo động lực đầu tư và thúc đẩy quá trình chuyển đổi xanh dựa trên thị trường.

Theo ông Trường, Quyết định 21/2025/QĐ-TTg là một bước ngoặt đối với Việt Nam. Lần đầu tiên, Việt Nam có một hệ thống phân loại xanh thống nhất ở cấp quốc gia. Danh mục Phân loại Xanh giúp doanh nghiệp xác định rõ đâu là hoạt động xanh, tiêu chí để được tiếp cận vốn xanh và các yêu cầu để chứng minh mức độ bền vững của dự án. Việc này không những giảm chi phí tuân thủ, mà còn mở ra cơ hội huy động vốn quốc tế, vốn thường có chi phí thấp hơn.

Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để doanh nghiệp tư nhân trở thành động lực của tăng trưởng xanh.

Theo Trưởng phòng Biến đổi khí hậu, UNDP Việt Nam, thách thức lớn nhất là khoảng cách giữa chính sách và thực thi. Chính sách đã rất tiến bộ, nhưng doanh nghiệp và địa phương cần thêm công cụ, dữ liệu và hướng dẫn cụ thể để triển khai.

Cụ thể, nhận thức và thực thi chưa đồng đều. KTTH đã được triển khai rộng hơn, nhưng vẫn tồn tại sự chênh lệch giữa các ngành và địa phương. Một số lĩnh vực tiên phong (như năng lượng tái tạo, xử lý chất thải) đạt tiến bộ rõ rệt, trong khi nhiều ngành truyền thống còn chậm chuyển đổi (dệt may, chế biến thực phẩm, xây dựng).

Thứ hai là rào cản kỹ thuật và thị trường. Chất thải chưa được coi là tài nguyên; tỷ lệ tái chế thấp (ví dụ: đồng xử lý trong xi măng chỉ đạt 5% so với Đức 65%, Na Uy 75%).

WtE (đốt rác phát điện) mở rộng nhanh nhưng tiềm ẩn rủi ro môi trường, chi phí cao, không thúc đẩy hệ sinh thái tái chế, đặc biệt là ở 2 thành phố lớn là Hà Nội và TP. HCM.

Trong ngành nông nghiệp và công nghiệp, tái sử dụng phụ phẩm còn tự phát, chưa có quy hoạch đồng bộ. Bên cạnh đó, doanh nghiệp chưa sẵn sàng, nhiều doanh nghiệp chưa đáp ứng tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt, thiếu năng lực và công nghệ.

Ông Trường cho rằng cần ưu tiên ngành then chốt. Cần áp dụng nguyên tắc “low hanging fruit – ưu tiên đạt tới các mục tiêu ngắn hạn” trong nông nghiệp, nhựa, dệt may, điện tử, vật liệu xây dựng – các ngành liên quan thương mại quốc tế để phù hợp tiêu chuẩn toàn cầu.

Bên cạnh đó, việc thúc đẩy thị trường nguyên liệu thứ cấp được xem là một trụ cột quan trọng. Điều này đồng nghĩa với việc biến chất thải thành tài nguyên, tạo động lực kinh tế rõ ràng cho hoạt động tái chế và giúp hình thành một thị trường vận hành hiệu quả dựa trên giá trị của vật liệu tái sử dụng.

Cùng với đó, đổi mới sáng tạo và chuyển giao công nghệ cần được đẩy mạnh hơn nữa. Các chương trình như Dự án Thách thức đổi mới sáng tạo giảm ô nhiễm nhựa (EPPIC) nên được mở rộng nhằm tìm kiếm những giải pháp đổi mới trong giảm rác thải nhựa, thiết kế sản phẩm có khả năng tái chế ngay từ đầu và thúc đẩy ứng dụng các công nghệ xanh tiên tiến.

Một trụ cột khác là nâng cao năng lực cho doanh nghiệp. Điều này bao gồm các chương trình đào tạo, nâng cao nhận thức và hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận nguồn tài chính xanh, giúp họ đáp ứng tốt hơn các tiêu chuẩn môi trường ngày càng nghiêm ngặt và chủ động tham gia vào hệ sinh thái kinh tế tuần hoàn.

Về chính sách khơi nguồn chuyển đổi, UNDP cho rằng Việt Nam cần tiếp tục hoàn thiện và đồng bộ hóa khung pháp lý từ trung ương tới địa phương, đặc biệt trong bối cảnh tinh giản bộ máy và áp dụng mô hình chính quyền hai cấp.

Các yêu cầu về thiết kế ngành nghề, eco-design, trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR), cũng như quy hoạch vùng nguyên liệu và vùng xử lý chất thải cần được lồng ghép nhất quán vào hệ thống pháp luật và các quy hoạch phát triển. Đồng thời, kinh tế tuần hoàn cần được tích hợp vào các Nghị quyết quan trọng như 57, 59, 66 và 68 nhằm tạo động lực mạnh mẽ hơn cho khu vực tư nhân dẫn dắt quá trình chuyển đổi xanh.

Về cơ chế khuyến khích và tài chính xanh, ưu tiên hàng đầu là thúc đẩy thực thi Quyết định 21/2025/QĐ-TTg để hình thành một thị trường đánh giá xanh chuyên nghiệp, qua đó mở rộng dòng vốn xanh và hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận nguồn tài chính với chi phí hợp lý hơn.

Đi cùng với đó là việc hoàn thiện các cơ chế khuyến khích mô hình biến chất thải thành tài nguyên, bao gồm đồng xử lý và đốt rác phát điện dựa trên quy hoạch phù hợp nhằm bảo đảm hiệu quả môi trường và kinh tế.

Theo ông Trường, bên cạnh nỗ lực về chính sách và tài chính, hợp tác công - tư và hợp tác quốc tế cũng đóng vai trò then chốt. Việc huy động nguồn lực từ doanh nghiệp, các đối tác phát triển và cộng đồng sẽ giúp triển khai hiệu quả những mô hình kinh tế tuần hoàn thực tiễn, đặc biệt trong thiết kế sản phẩm, tái chế – tái sử dụng và ứng dụng công nghệ xử lý tiên tiến.