Kinh tế Việt Nam 80 năm: Xóa bỏ 'thể chế chồng lấn, chính sách giằng co'

Khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo là trụ cột quan trọng nhất

Trao đổi với PV Tiền Phong, TS. Hà Huy Ngọc - Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chính sách, chiến lược kinh tế địa phương và lãnh thổ, Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới - cho biết, xu hướng chuyển đổi sang kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn đang trở thành xu thế tất yếu, khách quan, không thể đảo ngược và là mục tiêu hướng tới của nhiều quốc gia trên thế giới nhằm phát triển thịnh vượng về kinh tế, bền vững về môi trường và công bằng về xã hội.

Tại Hội nghị Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu lần thứ 26 (COP26), 147 quốc gia đã cam kết phát thải ròng bằng 0 (PTR0) vào giữa thế kỷ XXI và đến hết năm 2021, đã có 50 quốc gia và vùng lãnh thổ ban hành chiến lược phát thải thấp theo hướng xanh, sạch với tầm nhìn dài hạn đến giữa thế kỷ XXI. Hàn Quốc, Canada, Liên Minh Châu Âu, Nhật Bản cũng như các nước đang phát triển như Trung Quốc, Malaysia, Nam Phi đều đã có những bước tiến lớn trong việc xây dựng hệ thống cơ sở pháp lý, chiến lược, lộ trình, cũng như triển khai những hành động cụ thể nhằm tiến tới tăng trưởng xanh.

Những thành tựu của đổi mới đã giúp Việt Nam từ quốc gia đi sau đã đuổi kịp, tiến cùng, vượt trước xu hướng văn minh của nhân loại và các nước trong khu vực, để trở thành quốc gia tiên phong, hình mẫu tiêu biểu toàn cầu trong chuyển đổi sang nền kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn.

Việt Nam cũng đã có những bước tiến trong việc xây dựng động lực thúc đẩy tăng trưởng xanh nhờ ban hành các chiến lược, chính sách quan trọng cùng với các cam kết mạnh mẽ trên thương trường thế giới. Điển hình là việc thông qua Chiến lược và Kế hoạch hành động quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2030, cam kết đạt PTR0 tại COP26 và trong Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) của Việt Nam.

Việt Nam có nguy cơ rơi vào bẫy thu nhập trung bình nếu bỏ qua giai đoạn thứ 2 này. Ở Việt Nam, theo báo cáo của Bộ Khoa học và Công nghệ (2020) cho thấy từ năm 2015 - 2020, tốc độ tăng trưởng kinh tế trung bình của Việt Nam khoảng 5,6%, trong đó 3,06% tăng trưởng do đầu tư; 3,29% do đổi mới công nghệ nhưng lại âm (-1,36%) do liên quan đến các vấn đề cải thiện hiệu suất.

Hiện tại, đất nước đang đứng trước yêu cầu cần có chủ trương, quyết sách mạnh mẽ, mang tính chiến lược và cách mạng để tạo xung lực mới, đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, để đưa đất nước phát triển mạnh mẽ trong kỷ nguyên mới - kỷ nguyên giàu mạnh, hiện thực hoá mục tiêu đến năm 2030, Việt Nam trở thành nước đang phát triển, có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao, đến năm 2045, trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao.

Như vậy, con đường ngắn nhất, nhanh nhất, duy nhất, bền vững nhất để thoát bẫy thu nhập trung bình trở thành quốc gia phát triển là phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo.

Mục tiêu tăng trưởng kinh tế 2 con số không chỉ là tham vọng

Ông Hà Huy Ngọc khẳng định: “Chúng ta đang bước vào một giai đoạn phát triển có tính chất quyết định vận mệnh của đất nước. Đại hội XIII của Đảng đã xác định mục tiêu rất rõ ràng: Đưa Việt Nam đến năm 2030 trở thành nước đang phát triển có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao; đến năm 2045 trở thành nước phát triển, thu nhập cao theo định hướng XHCN. Để hiện thực hóa khát vọng đó, yêu cầu cấp thiết đặt ra là: Việt Nam phải đạt tốc độ tăng trưởng kinh tế cao liên tục, ổn định và bền vững trong các thập niên tới”.

Theo đó, mục tiêu tăng trưởng kinh tế 2 con số trong giai đoạn tới không chỉ là tham vọng, mà còn là đòi hỏi thực tiễn, nhằm: Thu hẹp nhanh khoảng cách phát triển với các quốc gia đi trước, hóa giải nguy cơ tụt hậu; tăng cường năng lực nội sinh, sức chống chịu, xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ; tạo dựng vị thế xứng đáng của Việt Nam trên trường quốc tế.

“Nếu không kịp thời tạo lập nền tảng xác lập mô hình tăng trưởng mới, Việt Nam sẽ khó tránh khỏi nguy cơ rơi vào bẫy thu nhập trung bình. Do vậy, đòi hỏi đặt ra là: Chúng ta phải kiến tạo được những đột phá thực chất, những thay đổi quyết liệt trong tư duy và hành động phát triển”, ông Ngọc nói.

Theo ông Ngọc, mô hình tăng trưởng hiện tại của Việt Nam, vốn vẫn dựa nhiều vào khai thác tài nguyên, tăng đầu tư công và sử dụng lao động giá rẻ, đang dần cạn kiệt dư địa. Tăng trưởng theo chiều rộng đã phát huy vai trò trong 4 thập niên Đổi mới, nhưng giờ đây không còn đáp ứng kỳ vọng về một nền kinh tế phát triển năng động, sáng tạo và có khả năng cạnh tranh toàn cầu.

Để đạt tăng trưởng hai con số trong kỷ nguyên mới, Việt Nam cần xác lập một mô hình tăng trưởng mới, tập trung vào chất lượng, hiệu suất sử dụng các nguồn lực, năng suất lao động. Mô hình này phải lấy khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và giá trị gia tăng cao làm trung tâm.

Cùng với việc thúc đẩy ứng dụng, phổ cập công nghệ trong mọi ngành sản xuất và dịch vụ, chúng ta cần chuyển mạnh sang tạo ra những sản phẩm có hàm lượng tri thức, công nghệ và bản sắc văn hóa cao. Trong đó, khu vực kinh tế tư nhân đóng vai trò động lực quan trọng nhất của nền kinh tế, là lực lượng tiên phong thúc đẩy tăng trưởng, tạo việc làm, nâng cao năng suất lao động, năng lực cạnh tranh quốc gia, liên kết tốt hơn và tiến tới chi phối ngày càng nhiều chuỗi cung ứng khu vực và toàn cầu.

Những thành tựu của đổi mới giúp Việt Nam từ quốc gia đi sau đã đuổi kịp, tiến cùng văn minh của nhân loại và các nước trong khu vực, để trở thành quốc gia tiên phong, hình mẫu tiêu biểu toàn cầu trong chuyển đổi sang nền kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn.

Hiện nay, Việt Nam đang ở giữa những chuyển đổi lớn về thể chế, bộ máy của chính quyền trung ương được tái cơ cấu và hệ thống chính quyền địa phương hai cấp. Những chuyển đổi này có lẽ chỉ diễn ra một lần trong mỗi thế hệ. Chúng diễn ra song hành với những nỗ lực nhằm quyết tâm hoàn thiện và tăng cường khung thể chế mang tính đặc trưng trong phần lớn lịch sử phát triển gần đây của Việt Nam.

Mặc dù quốc gia từ trước đến nay vẫn tiến hành cải cách một cách thận trọng theo cách tiếp cận từng bước và đó cũng là cách tiếp cận đem lại thành công - nhưng những chuyển đổi lớn mang tính đột phá về thể chế, như được khởi xướng từ tháng 8/2024, không phải lúc nào cũng diễn ra.

Những chuyển đổi đó giúp xử lý một số thách thức bức thiết nhất của quốc gia, tập trung vào cải thiện hiệu suất của bộ máy quản lý nhà nước ở cả trung ương và địa phương, đồng thời nâng cao trách nhiệm giải trình của các cấp chính quyền. Bên cạnh đó, tinh thần cải cách thể chế có thể tạo tiền đề để tiến những bước xa hơn. Khi quốc gia đưa ra tham vọng trở thành nền kinh tế thu nhập cao vào năm 2045, yêu cầu đặt ra vẫn phải là cải cách sâu hơn nhằm đẩy mạnh tăng trưởng theo hướng bền vững.

Việt Nam cần một khuôn khổ thể chế hiện đại, minh bạch, có trách nhiệm giải trình, thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh, hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, thu hút hiệu quả các nguồn lực xã hội. Chẳng hạn, loại bỏ những ách tắc về thủ tục đầu tư công là bước đi đầu tiên, nhưng để đi xa hơn thì cần tư duy lại về phân giao nhiệm vụ, trách nhiệm giữa trung ương và địa phương. Tinh gọn bộ máy quản lý nhà nước và cải thiện cơ chế khuyến khích, bao gồm qua cơ chế lương, là cần thiết, nhưng tăng cường động lực làm việc của cán bộ công chức còn là nhiệm vụ thách thức hơn nhiều.

Đặc biệt, phải xóa bỏ tình trạng “thể chế chồng lấn, chính sách giằng co”, xây dựng năng lực điều hành chính sách kinh tế theo hướng linh hoạt, chủ động và có tầm nhìn dài hạn. Thể chế không thể chỉ là một bộ quy tắc hành chính - nó phải là một hệ thống thúc đẩy đổi mới, liên kết trung ương với địa phương, đồng bộ giữa khu vực công và tư.