Nữ Tiến sĩ Nho học đầu tiên của Việt Nam: Giả trai đi thi đỗ Trạng Nguyên, được đặt tên cho nhiều trường học và con phố

Nữ Trạng Nguyên duy nhất trong lịch sử khoa bảng Việt Nam

Theo bài viết trên Cổng thông tin điện tử tỉnh Hải Dương (cũ), thời phong kiến, phụ nữ không được quyền thi cử, học hành nhưng lịch sử khoa bảng Việt Nam vẫn ghi nhận một nữ Trạng Nguyên. Đó là bà Nguyễn Thị Duệ (còn có tài liệu ghi là Nguyễn Thị Du hay Nguyễn Ngọc Toàn).

Nguyễn Thị Duệ sinh vào cuối thế kỷ 16, đầu thế kỷ 17, quê ở làng Kiệt Đặc (thuộc phường Văn An, thị xã Chí Linh, tỉnh Hải Dương cũ). Khi nhà Mạc bị nhà Trịnh đánh bại và phải lánh ở Cao Bằng, gia đình bà cũng phải rời bỏ quê hương để tránh nạn.

Từ nhỏ, bà đã thể hiện sự thông minh, hiếu học, năm 10 tuổi đã có thể làm thơ, văn. Tuy nhiên, vì thời điểm ấy việc phụ nữ đi học còn khó khăn nên bà được cha cho cải trang thành nam để theo đuổi việc học. Khi triều Mạc tổ chức kỳ thi, bà tham gia và đỗ đầu, khi đó chỉ khoảng 17-20 tuổi.

Tại buổi tiệc mừng các tân khoa, vua Mạc chú ý đến bà vì vẻ ngoài thanh tú và mảnh mai nên tỏ ý nghi ngờ. Sau khi hỏi kỹ, nhà vua phát hiện ra bà là phụ nữ.

Thay vì trách phạt, vua Mạc lại khen ngợi tài năng và nhan sắc của bà, phong bà làm Tinh Phi (Sao Sa) với hàm ý ca ngợi bà như một vì sao sáng. Từ đó, bà được dân gian gọi là "Bà chúa Sao Sa".

Năm 1625, khi quân Lê - Trịnh tiến vào Cao Bằng, nhà Mạc thất thủ và Nguyễn Thị Duệ bị bắt, sau đó bị giải đến gặp chúa Trịnh. Với tài ứng đối thông minh và khiêm nhường, bà được tha chết và giao nhiệm vụ dạy bảo các cung nữ.

Trong thời gian làm quan, bà luôn thể hiện sự thông minh, sắc sảo, được các chúa kiêng nể, đối đãi tử tế. Bà còn tham gia khảo duyệt các bài thi Đại khoa.

Về già, bà xin phép về quê dựng am Đàm Hoa để an dưỡng.

Bà Nguyễn Thị Duệ mất năm 80 tuổi và được an táng ở quê nhà. Nhớ công ơn lớn của bà, dân làng lập đền thờ bà làm thần. Trong am có bức tượng bà và đôi câu đối: "Giá khoa tiên sử dụng Cao Bình bảng/Đại bút do truyền bát cổ bi".

Ngọn tháp trên đền được gọi là “Tinh Phi cổ tháp”, giải mười chữ: “Lễ Phi sinh thông tuệ, nhất kính chiếu tam vương” (Lễ Phi là người thông minh, một ánh soi chiếu ba vua).

Lưu danh muôn đời

Năm 2004, tỉnh Hải Dương (cũ) đã đúc tượng vinh danh những hiền tài của đất nước. Trong đó có tượng Bà Chúa Sao Sa đặt cạnh các danh nhân như Chu Văn An, Nguyễn Trãi, Mạc Đĩnh Chi, Vũ Hữu, Phạm Sư Mạnh và Tuệ Tĩnh.

Năm 2024, Trường Đại học Sao Đỏ đã quyết định thành lập Trường Trung học Phổ thông Nguyễn Thị Duệ trực thuộc, đóng tại TP. Chí Linh, Hải Dương (cũ).

Đền thờ bà Nguyễn Thị Duệ cũng được xây liền bên lăng mộ, có địa thế linh thiêng, bao quanh là núi Phượng Hoàng. Đền đã được xếp hạng Di tích quốc gia. Đền xây theo hình chữ Đinh, có nhiều hình chạm khắc tỉ mỉ, tinh xảo.

Qua nhiều lần trùng tu, ngôi đền ngày càng khang trang. Nhiều năm qua, đền thờ bà Nguyễn Thị Duệ trở thành điểm đến thu hút đông đảo du khách thập phương, đặc biệt là giáo viên và học sinh.

Để tri ân những đóng góp của bà, tại Hà Nội và Hải Dương (cũ) đều có các tuyến đường mang tên Nguyễn Thị Duệ – nữ Tiến sĩ khoa bảng đầu tiên và duy nhất trong lịch sử khoa cử phong kiến Việt Nam.

* Tổng hợp