'Siêu' kênh đào dài 500km nối liền 4 tỉnh của Việt Nam, có đoạn mất 800 năm mới thông dòng chảy

Kênh Nhà Lê - công trình thủy đạo được khởi đào từ năm 983 dưới triều vua Lê Đại Hành, là một trong những dấu mốc kỹ thuật, quân sự và kinh tế quan trọng bậc nhất trong lịch sử Việt Nam. Trải qua hơn một thiên niên kỷ, tuyến kênh dài gần 500km nối liền Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh vẫn chảy cùng dòng phát triển của đất nước.

Dấu ấn mở cõi phương Nam

Theo Khâm định Việt sử thông giám cương mục, vào mùa Xuân năm Quý Mùi (983), sau khi tiến đánh Chiêm Thành, vua Lê Đại Hành nhận thấy tuyến đường bộ từ núi Đồng Cổ đến sông Bà Hòa (Thanh Hóa) hiểm trở, gây hao tổn quân lương.

Trở về Hoa Lư, ông quyết định đào kênh, nạo vét các nhánh sông tự nhiên để hình thành tuyến vận tải thủy liên hoàn phục vụ quân sự và canh tác.

Từ đó, các dòng Hoàng Mai, Thơi, Hàu, Bùng, Cấm, Lam… được nối liền, mở ra hệ thống giao thông thủy thông suốt từ Hoa Lư (Ninh Bình) vào tận Nghệ An.

Tuyến kênh giúp thuyền bè vận chuyển lương thực, binh khí và hàng hóa giữa các vùng, góp phần quan trọng trong công cuộc củng cố quốc phòng và phát triển kinh tế nông nghiệp.

Nhà nghiên cứu Đào Tam Tỉnh trong cuốn Kênh Nhà Lê - Lịch sử và huyền thoại cho biết, kênh Nhà Lê qua Nghệ An được đào cùng thời với đoạn tại Thanh Hóa, song đây là phần khó khăn nhất. Riêng đoạn kênh Sắt phải mất hơn 800 năm mới được khơi thông.

Đại Việt sử ký toàn thư chép rằng năm 1003, vua Lê Hoàn trực tiếp chỉ đạo đào đoạn kênh Sắt, song công trình phải dừng lại do gặp lớp đá rắn. Đến thời Nguyễn, triều đình nhiều lần huy động dân phu đào tiếp nhưng không thành. Trong dân gian xuất hiện bài vè “Đi phu đào kênh Sắt” phản ánh nỗi vất vả của người dân trong quá trình thi công.

Đến thế kỷ XIX, khi danh tướng Hoàng Tá Viêm mời Nguyễn Trường Tộ tham gia khảo sát, công trình mới tìm ra hướng đào hợp lý. Nhờ áp dụng kiến thức địa chất và phương pháp thi công khoa học, chỉ sau một tháng, đoạn kênh Sắt đã thông dòng.

Tuyến vận tải huyết mạch trong chiến tranh

Gần 1.000 năm sau, trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, kênh Nhà Lê tiếp tục phát huy vai trò chiến lược. Đây là tuyến vận tải đường thủy quan trọng, được ví như “đường mòn Hồ Chí Minh trên sông”, đảm nhận nhiệm vụ chi viện lương thực, vũ khí, xăng dầu từ hậu phương miền Bắc vào chiến trường miền Nam.

Từ năm 1965 đến 1968, không quân Mỹ ném hơn 700.000 tấn bom xuống Nghệ An, đặc biệt tập trung dọc tuyến kênh Nhà Lê. Hàng trăm thuyền vận tải bị đánh hỏng, hàng chục chiến sĩ, thủy thủ hy sinh. Tuy nhiên, giao thông đường thủy không hề bị tê liệt.

Với tinh thần “địch phá ta cứ đi”, các lực lượng thanh niên xung phong, dân quân, công binh vẫn ngày đêm nạo vét, rà phá bom mìn, giữ cho mạch vận tải thông suốt.

Theo thống kê, từ năm 1965 đến 1972, riêng ngành giao thông đường sông có 130 người ngã xuống, trong đó phần lớn là thanh niên tuổi mười tám, đôi mươi. Để tri ân những hy sinh ấy, năm 1996, Đài tưởng niệm kênh Nhà Lê được xây dựng tại xã Nghi Yên cũ (Nghệ An).

Công trình gồm tượng đài, bia ghi danh, hai bức phù điêu tái hiện hình ảnh dân phu nạo vét kênh và chiến sĩ chèo thuyền vận chuyển hàng hóa giữa mưa bom, khói lửa.

Di sản sống giữa lòng xứ Nghệ

Đoạn kênh Nhà Lê chảy qua Nghệ An dài hơn 130km, mang nhiều tên gọi như kênh Mơ, kênh Dâu, kênh Mỹ Giang, kênh Sắt, sông Vinh… Mỗi đoạn kênh đều gắn với các làng mạc, dòng họ, di tích văn hóa - lịch sử đặc trưng của xứ Nghệ.

Dòng kênh đi qua hàng loạt di tích nổi tiếng: đền thờ Nguyễn Xí, thành cổ Nghệ An, đền Quang Trung, đền Ông Hoàng Mười, khu du lịch Bãi Lữ, bãi biển Cửa Lò… Tại ngã ba Yên Lạc (Hưng Nguyên), kênh Nhà Lê đổ nước ra sông Lam - nơi tọa lạc đền Ông Hoàng Mười linh thiêng, được người dân tôn kính như vị thánh bảo hộ vùng sông nước.

Trải qua nhiều thế kỷ, kênh Nhà Lê không chỉ là chứng nhân của lịch sử mà còn là nền tảng cho phát triển nông nghiệp, giao thương và định cư. Ngày nay, dòng kênh đảm nhiệm vai trò thủy lợi, cấp nước tưới tiêu, góp phần định hình các vùng kinh tế ven sông, tạo nên diện mạo đô thị sôi động của miền Trung.

Năm 2016, đoạn kênh Nhà Lê qua Nghệ An được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích Lịch sử Quốc gia. Đây là sự ghi nhận cho giá trị lịch sử, kỹ thuật và tinh thần lao động bền bỉ của nhiều thế hệ người Việt.