Hơn 1.000 năm trước, Việt Nam đã xây dựng tuyến kênh đào gần 500km dài nhất lịch sử

Công cuộc kéo dài hơn 800 năm của cha ông

Vua Lê Đại Hành (941-1005), tên húy là Lê Hoàn, là vị Hoàng đế sáng lập nhà Tiền Lê nước Đại Cồ Việt. Ông trị vì đất nước suốt 24 năm. Dưới triều đại của ông, quốc gia đã trải qua nhiều biến cố lịch sử quan trọng.

Sử sách ghi lại, trong thời gian chưa đầy 3 năm sau khi lên ngôi, Lê Hoàn đã dẹp xong cuộc nổi loạn trong nước, đồng thời thực hiện sự nghiệp vĩ đại phá Tống (năm 981), bình Chiêm (năm 982). Trong công cuộc Nam tiến đánh Chiêm Thành để bảo vệ và mở mang cương thổ, ông đã cho khơi mở tuyến đường thủy nội địa đầu tiên mà dân gian vẫn quen gọi là kênh Nhà Lê.

Sách Đại Việt Sử ký toàn thư chép: “Quý Mùi (năm Thiên Phúc năm thứ 4 - 983), khi vua đi đánh Chiêm Thành, qua núi Đồng Cổ đến sông Bà Hòa, đường núi hiểm trở khó đi, người ngựa mỏi mệt, đường biển thì sóng to, bèn sai người đào kênh. Khi đào xong kênh, thuyền bè đi lại đều được thuận tiện”.

Nhà nghiên cứu Đào Tam Tỉnh trong cuốn "Kênh Nhà Lê - Lịch sử và huyền thoại" (NXB Thời Đại, 2010) dẫn theo Đại Việt sử ký toàn thư, cho biết kênh Nhà Lê được đào qua Thanh Hóa và Nghệ An.

Đến năm 1003, vua Lê Đại Hành đã cho nạo vét và mở rộng kênh Đa Cái ở phía Nam Nghệ An, từ đó kết nối hệ thống kênh đào với các con sông tự nhiên, tạo thành một mạng lưới đường thủy thông suốt từ Thanh Hóa đến sông Lam. Hệ thống này đã giúp tàu thuyền từ các bến cảng của Nghệ An như Cửa Cờn, Cửa Quèn, Cửa Thơi, Cửa Vạn, Cửa Lò và Cửa Hội lưu thông dễ dàng ra Thanh Hóa và Kinh đô Hoa Lư (Ninh Bình).

Trong quá trình xây dựng kênh Nhà Lê, đoạn kênh Sắt được xem là kỳ công gian nan nhất. Các thế hệ ông cha phải mất đến hơn 800 năm, đoạn kênh này mới được khơi thông.

Theo nhà nghiên cứu Đào Tam Tỉnh, kênh Sắt là đoạn kênh Nhà Lê chảy qua Truông Sắt thuộc xã Diễn An (huyện Diễn Châu) và xã Nghi Yên (huyện Nghi Lộc) ngày nay. Việc đào đoạn kênh này khởi nguồn từ năm 1003 dưới sự chỉ đạo trực tiếp của vua Lê Hoàn. Tuy nhiên, do địa hình núi non hiểm trở và sự hiện diện của các mỏ sắt, đá rắn dưới lòng đất, việc đào kênh gặp phải nhiều khó khăn, khiến các triều đại sau đó cũng không thể hoàn thành.

Đến đầu triều Nguyễn, đoạn kênh Sắt vẫn chưa thể khơi thông. Dưới thời vua Tự Đức, nỗi khổ cực của người dân trong việc đào kênh được thể hiện qua bài vè "Đi phu đào kênh Sắt". Khi Hoàng Tá Viêm nhậm chức Tổng đốc Nghệ An, ông đã viết thư mời Nguyễn Trường Tộ ra giúp đào kênh.

Thời điểm này, năm 1866, nhà canh tân Nguyễn Trường Tộ đang phải trị bệnh tại nhà thờ Xã Đoài (xã Nghi Diên, huyện Nghi Lộc) nhưng ông đã nhận lời. Ông đã phải đi bằng cáng khoảng 10km để đến thị sát vị trí đào kênh. Với vốn kiến thức khoa học, địa chất đã học được, ông cho cắm mốc, chỉ cách đào để tránh những nơi có đá, quặng rắn... Sau khoảng 1 tháng đào theo hướng dẫn của Nguyễn Trường Tộ thì kênh Sắt được khơi thông.

Tóm lại, kênh Nhà Lê được vua Lê Hoàn khởi đào từ năm 983. Trải qua nhiều triều đại, công cuộc xây dựng và nạo vét kênh tiếp tục được thực hiện. Kênh kéo dài gần 500km, kết nối các tỉnh Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh. Đây là con kênh đào dài nhất Việt Nam cả về chiều dài lịch sử lẫn địa lý.

Những vùng đất, làng mạc trù phú

Không những đóng vai trò là tuyến giao thông thủy phục vụ quân sự, hành chính, kênh nhà Lê còn có tác dụng vô cùng to lớn về mặt thủy lợi, kinh tế. Cùng với sự hình thành của kênh, những vùng đất màu mỡ, làng mạc trù phú đã được tạo lập.

Từ sông Hoàng Mai đổ ra Cửa Cờn, nhà Lê cho đào một nhánh kênh chạy song song bờ biển, dài chừng 14km xuyên qua 7 xã vùng bãi ngang thuộc thị xã Hoàng Mai và huyện Quỳnh Lưu (Nghệ An). Đoạn kênh này đã mang lại cho người dân bãi ngang nhiều thuận lợi trong sản xuất, đánh bắt và đi lại.

Trải qua các đời vua sau đó, với nhiều lần nạo vét, mở rộng kênh, vùng bãi ngang ngày càng trở nên đông đúc, trù phú với các nghề ngư, diêm, nông, thương mại đường biển, đường sông... Người dân địa phương gọi đoạn kênh này là sông Mơ.

Hiện nay, sông Mơ rộng chừng 10-12m, mực nước phụ thuộc vào thủy triều, là nguồn cung cấp nước cho việc nuôi trồng thủy hải sản của cư dân các xã vùng bãi ngang như Quỳnh Liên, Quỳnh Lương, Quỳnh Bảng…

Cửa Vạn được xem là 1 trong 8 thắng cảnh của đất Diễn Châu. Hiện nay nơi đây là một cảng cá tấp nập, mỗi ngày có khoảng 500 tàu cá lớn nhỏ của ngư dân các xã Diễn Ngọc, Diễn Bích, Diễn Kim… ra vào.

“Đường mòn Hồ Chí Minh” trên sông

Trong kháng chiến chống Mỹ, kênh Nhà Lê được xem như “đường mòn Hồ Chí Minh” trên sông trong việc vận chuyển lương thực, vũ khí… từ hậu phương miền Bắc vào chiến trường miền Nam. Tại đoạn kênh Sắt, đặc biệt là khu vực tiếp giáp với sông Cấm - nơi đánh phá ác liệt suốt ngày đêm của máy bay Mỹ hòng phá cầu Cấm, cắt đứt con đường huyết mạch Quốc lộ 1A từ Bắc vào Nam.

Trong quá trình bám tuyến, bám kênh chống phong tỏa, rà phá bom mìn, nạo vét luồng tuyến… 130 cán bộ, thanh niên xung phong, dân công hỏa tuyến đã anh dũng hy sinh. Để ghi công những chiến sĩ hy sinh trên dòng kênh huyền thoại này, năm 1996, ngành Giao thông Vận tải tỉnh Nghệ An đã cho dựng Đài tưởng niệm kênh Nhà Lê tại xóm Tây Sơn (xã Nghi Yên, huyện Nghi Lộc).

Năm 2016, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ký quyết định xếp hạng kênh Nhà Lê tại Nghệ An là Di tích Lịch sử cấp Quốc gia.

>> Kênh đào gần 90km lớn nhất lịch sử phong kiến Việt Nam, huy động hơn 90.000 dân binh làm việc suốt 5 năm