Sữa bột nhiễm hóa chất làm phân bón khiến hơn 300.000 trẻ em bị ảnh hưởng, 6 trẻ tử vong: Vụ bê bối thực phẩm lớn nhất Trung Quốc với 3 án tử hình cho những kẻ cầm đầu

Vụ bê bối sữa nhiễm melamine tại Trung Quốc năm 2008 là một trong những scandal an toàn thực phẩm nghiêm trọng nhất thế giới, khiến hơn 300.000 trẻ em bị ảnh hưởng, ít nhất 6 trẻ tử vong và làm rung chuyển ngành công nghiệp sữa toàn cầu. Với sự tham gia của 22 công ty sữa lớn nhỏ, vụ việc phơi bày những lỗ hổng nghiêm trọng trong chuỗi cung ứng, sự thiếu minh bạch của doanh nghiệp và sự chậm trễ của chính quyền, dẫn đến hậu quả thảm khốc về sức khỏe, kinh tế, và niềm tin.

Chất sản xuất phân bón có trong sữa

Vụ bê bối sữa nhiễm melamine nổ ra vào năm 2008, khi hóa chất công nghiệp melamine – thường được sử dụng trong sản xuất nhựa, phân bón và keo dán – được phát hiện trong sữa bột trẻ em và sữa lỏng tại Trung Quốc. Melamine, với hàm lượng nitơ cao, được cố tình thêm vào sữa để tăng chỉ số protein giả tạo, nhằm qua mặt các bài kiểm tra chất lượng. Tuy nhiên, hóa chất này gây ra các vấn đề nghiêm trọng về sức khỏe, đặc biệt là sỏi thận và suy thận, với trẻ sơ sinh là đối tượng dễ tổn thương nhất do hệ tiết niệu còn non yếu.

Theo báo cáo từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Cơ quan Quản lý Chất lượng, Kiểm tra và Kiểm dịch Trung Quốc (AQSIQ), vụ việc đã ảnh hưởng đến hơn 300.000 trẻ em, với 54.000 trẻ nhập viện và ít nhất 6 trẻ tử vong do sỏi thận hoặc suy thận. Một số nguồn, như BBC, ghi nhận con số tử vong chính thức là 4 vào tháng 9/2008, nhưng các báo cáo sau đó xác nhận ít nhất 6 trường hợp. Ngoài ra, hàng nghìn trẻ em khác phải đối mặt với các di chứng dài hạn, bao gồm tổn thương thận vĩnh viễn.

Vụ bê bối liên quan đến 22 công ty sữa, trong đó Sanlu (Tam Lộc) – một trong những thương hiệu sữa lớn nhất Trung Quốc – là trung tâm của cơn bão. Các mẫu sữa bột của Sanlu ghi nhận mức melamine cao nhất, lên đến 2.563 mg/kg (ppm), vượt xa ngưỡng an toàn. Các công ty lớn khác như Mengniu, Yili, Yashili, và Bright Dairy cũng bị phát hiện có sản phẩm nhiễm melamine, với nồng độ từ 0,09 đến 619 ppm. Tổng cộng, hơn 10.000 tấn sữa nhiễm độc đã bị thu giữ và tiêu hủy.

Tác động của vụ việc không chỉ giới hạn trong Trung Quốc. Ít nhất 40 quốc gia và vùng lãnh thổ, bao gồm các nước EU, Hoa Kỳ, Nhật Bản, Hàn Quốc, và Việt Nam, đã cấm hoặc hạn chế nhập khẩu sản phẩm sữa từ Trung Quốc. Tại Việt Nam, các lô sữa Yili bị phát hiện nhiễm melamine và bị thu hồi ngay lập tức. Ở Hồng Kông và Ma Cao, ít nhất 3 trường hợp trẻ em được báo cáo nghi nhiễm bệnh do tiêu thụ sữa nhiễm độc.

Lỗ hổng chuỗi cung ứng

Nguyên nhân gốc rễ của vụ bê bối nằm ở sự thiếu minh bạch và quản lý lỏng lẻo trong chuỗi cung ứng sữa tại Trung Quốc, theo phân tích chi tiết bởi các nguồn uy tín như tờ Caijing và The Wall Street Journal. Để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng về sữa, nhiều nông dân và trạm thu gom đã pha loãng sữa với nước, làm giảm hàm lượng protein tự nhiên. Để che giấu điều này, họ thêm melamine – một chất giá rẻ, dễ kiếm, và có khả năng đánh lừa các bài kiểm tra protein tiêu chuẩn.

Melamine được sử dụng trong vụ bê bối chủ yếu là phế liệu melamine (scrap melamine), với giá chỉ 700 tệ/tấn (khoảng 100 USD), rẻ hơn nhiều so với melamine tinh khiết (giá 99% khoảng 2.000 USD/tấn). Loại phế liệu này thường được trộn với các chất độn như bột đậu nành để tăng khối lượng, làm gia tăng mức độ nhiễm độc trong sản phẩm cuối cùng.

Sự thiếu giám sát từ các công ty sữa và chính quyền địa phương là yếu tố then chốt. Ví dụ như Sanlu, công ty này đã nới lỏng các quy trình kiểm tra chất lượng từ năm 2005 để cắt giảm chi phí và cạnh tranh với các đối thủ. Các trạm thu gom sữa, nơi diễn ra hành vi pha loãng và thêm melamine, hoạt động gần như không có sự kiểm soát. Thậm chí, khi nhận được khiếu nại về chất lượng sữa từ tháng 12/2007, Sanlu không báo cáo với cơ quan chức năng mà chỉ tiến hành thu hồi hạn chế, đồng thời chi 3 triệu tệ (khoảng 440.000 USD) để hối lộ trang tìm kiếm Baidu, nhằm ngăn chặn các thông tin tiêu cực lan truyền.

Sự che giấu không chỉ đến từ doanh nghiệp. Chính quyền địa phương tại Thạch Gia Trang, nơi đặt trụ sở Sanlu, bị cáo buộc trì hoãn công bố thông tin để bảo vệ hình ảnh quốc gia trong thời gian diễn ra Thế vận hội Bắc Kinh 2008. Phải đến khi Fonterra, công ty New Zealand sở hữu 43% cổ phần Sanlu, phát hiện vấn đề vào ngày 2/8/2008 và gây áp lực, vụ việc mới được đưa ra ánh sáng. Thủ tướng New Zealand Helen Clark sau đó chỉ trích Fonterra và chính quyền địa phương vì sự chậm trễ trong xử lý, nhấn mạnh rằng các đối tác quốc tế đã phải can thiệp để buộc chính phủ Trung Quốc hành động.

Có án tử hình

Chính phủ Trung Quốc đã phản ứng mạnh mẽ sau khi vụ bê bối bị phanh phui. Một cuộc điều tra quy mô lớn được tiến hành, dẫn đến các bản án nghiêm khắc vào năm 2009.

Trong đó, Zhang Yujun, một nông dân chăn nuôi bò sữa, bị tử hình vì sản xuất và bán hơn 600 tấn bột protein chứa melamine; Geng Jinping, một người bán sữa, bị tử hình vì cung cấp hơn 900 tấn sữa nhiễm melamine cho các công ty, chủ yếu là Sanlu; Gao Junjie, một đối tượng khác trong chuỗi cung ứng, bị tuyên án tử hình nhưng được hoãn thi hành.

Đối tượng Tian Wenhua, cựu chủ tịch Tam Lộc, bị kết án tù chung thân và phạt 20 triệu tệ vì vai trò lãnh đạo trong việc che giấu vụ bê bối và tiếp tục bán sản phẩm nhiễm độc.

Ngoài ra, 19 bị cáo khác nhận án tù từ 5 đến 15 năm vì các vai trò liên quan, từ sản xuất đến phân phối melamine. Một số quan chức tại Thạch Gia Trang bị sa thải hoặc từ chức vì che giấu thông tin, nhưng không có quan chức cấp cao nào bị truy tố hình sự.

Về mặt hành động khắc phục, chính quyền Trung Quốc đã thu giữ 2.176 tấn sữa bột từ kho của Sanlu và 8.218 tấn từ thị trường, đồng thời tiêu hủy khoảng 700 tấn sữa bột khác. Cựu Thủ tướng Trung Quốc Ôn Gia Bảo khi ấy đã trực tiếp thăm các bệnh viện, gặp gỡ gia đình nạn nhân và cam kết cải tổ hệ thống an toàn thực phẩm. Chính phủ cũng bồi thường cho các gia đình bị ảnh hưởng, với mức chi trả từ 2.000 đến 200.000 tệ tùy theo mức độ thiệt hại.

Trên bình diện quốc tế, vụ bê bối gây ra khủng hoảng niềm tin đối với thực phẩm xuất khẩu của Trung Quốc. Các quốc gia như Hoa Kỳ, EU, Nhật Bản, và Hàn Quốc áp đặt các biện pháp kiểm tra nghiêm ngặt hơn đối với tất cả thực phẩm từ Trung Quốc, không chỉ riêng sản phẩm sữa. Tại Việt Nam, các cơ quan chức năng nhanh chóng kiểm tra và thu hồi các lô sữa Yili, đồng thời tăng cường giám sát các sản phẩm sữa nhập khẩu.

Ngành sữa Trung Quốc chịu thiệt hại nặng nề. Sanlu phá sản vào năm 2009, trong khi Mengniu và Yili phải chi hàng triệu USD để khôi phục danh tiếng thông qua chiến dịch quảng cáo và cải thiện chất lượng. Tuy nhiên, hơn một thập kỷ sau, nhiều phụ huynh Trung Quốc vẫn ưu tiên mua sữa nhập khẩu từ Úc, New Zealand, hoặc châu Âu, dẫn đến sự bùng nổ của thị trường sữa ngoại tại Trung Quốc.

Vụ bê bối cũng thúc đẩy Trung Quốc sửa đổi Luật An toàn Thực phẩm vào năm 2009, với các quy định nghiêm ngặt hơn về kiểm tra chất lượng và truy xuất nguồn gốc. Tuy nhiên, các vụ scandal thực phẩm tiếp theo, như sữa giả năm 2010 hay thịt lợn nhiễm chất cấm, cho thấy những vấn đề hệ thống trong ngành thực phẩm Trung Quốc vẫn chưa được giải quyết triệt để.

Vụ bê bối sữa nhiễm melamine năm 2008 là một hồi chuông cảnh tỉnh cho ngành công nghiệp thực phẩm toàn cầu, phơi bày những rủi ro của việc thiếu minh bạch, quản lý lỏng lẻo và chạy theo lợi nhuận bất chấp đạo đức. Hơn 300.000 trẻ em bị ảnh hưởng, hàng nghìn gia đình chịu tổn thất và danh tiếng của ngành sữa Trung Quốc bị tổn hại nghiêm trọng. Các bản án tử hình và tù chung thân là minh chứng cho mức độ nghiêm trọng của vụ việc, nhưng không thể bù đắp cho những mất mát mà các nạn nhân phải gánh chịu.

Vụ bê bối cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giám sát chất lượng, trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp và sự minh bạch trong quản lý nhà nước. Dù Trung Quốc đã thực hiện nhiều cải cách, nhưng lòng tin của người tiêu dùng vẫn là thứ khó khôi phục nhất. Đây là bài học đắt giá không chỉ cho Trung Quốc mà còn cho các quốc gia khác trong việc đảm bảo an toàn thực phẩm cho thế hệ tương lai.

*Tổng hợp: BBC, Caijing,The Wall Street Journal, Wikipedia, Nhân Dân

>> Bộ Y tế đề nghị kiểm tra loại sữa quảng cáo '100g Hikid bằng 20 lít sữa tươi'