Thị trường bán buôn điện cạnh tranh: EVN sắp mất ‘ngai vàng’ độc quyền?

Việt Nam đã triển khai lộ trình cải cách thị trường điện từ năm 2004, trải qua ba giai đoạn gồm thị trường phát điện cạnh tranh (VCGM), thị trường bán buôn điện cạnh tranh (VWEM) và thị trường bán lẻ điện cạnh tranh (VREM).

Trong đó, VWEM đóng vai trò then chốt khi cho phép các tổng công ty điện lực có quyền mua điện trực tiếp từ các nhà máy phát điện, thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào EVN.

Theo MBS Research, năm 2024 đã đánh dấu một bước tiến quan trọng với việc Chính phủ ban hành Nghị định 80/2024/NĐ-CP về Cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA) và Thông tư 07/2024/TT-BCT, tạo điều kiện để các doanh nghiệp sản xuất điện năng lượng tái tạo có thể cung cấp điện trực tiếp cho khách hàng lớn. Điều này không chỉ mở rộng tính minh bạch mà còn tạo ra một sân chơi thực sự cạnh tranh cho ngành điện.

Danh mục dự án ưu tiên hoàn thiện chính sách ngành điện giai đoạn 2023–2025. Nguồn: Bộ Công Thương, MBS Research.

Theo KBSV Research, sản lượng điện tiêu thụ năm 2025 dự kiến đạt 342,3 tỷ kWh, tăng trưởng 10,5% so với năm trước. Trong đó, khu vực công nghiệp – xây dựng chiếm 51% tổng nhu cầu, trở thành động lực chính thúc đẩy ngành điện.

Tăng trưởng tiêu thụ điện vượt GDP – Động lực thúc đẩy thị trường điện Việt Nam. Nguồn: MBS Research và số liệu kinh tế giai đoạn 2013–2025F.

Đồng thời, công suất phát điện toàn quốc dự kiến đạt 93 GW, với sự tham gia của các dự án trọng điểm như Nhà máy Vũng Áng II (1.330 MW), Nhà máy Nhơn Trạch 3&4 (1.500 MW), Thủy điện Hòa Bình mở rộng (480 MW), Thủy điện Ialy mở rộng (360 MW). Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về khả năng vận hành và phân phối điện một cách tối ưu hơn trong bối cảnh hệ thống điện đang dần được điều chỉnh theo cơ chế thị trường.

Kế hoạch đưa vào vận hành các nhà máy điện mới trong năm 2025. Nguồn: Quy hoạch Điện VIII, KBSV Research.

EVN – với vai trò là đơn vị điều phối thị trường – sẽ không còn nắm giữ quyền mua buôn điện duy nhất. Theo ABS Research, khi VWEM đi vào vận hành, các tổng công ty điện lực có thể tự do lựa chọn nguồn mua điện qua đấu thầu cạnh tranh. Điều này có thể dẫn đến sự phân hóa mạnh giữa các đơn vị phát điện, khi những nhà máy có chi phí sản xuất cao có thể bị loại khỏi thị trường do giá bán điện không cạnh tranh.

Cơ chế vận hành của VWEM – Cuộc chơi của quy luật thị trường

Theo KBSV Research, VWEM vận hành dựa trên nguyên tắc thị trường tự do, trong đó giá điện không còn được quyết định bởi EVN mà do cung – cầu quyết định thông qua hai cơ chế chính: hợp đồng dài hạn (PPA) và thị trường giao ngay (Spot Market Pricing).

Thứ nhất, các nhà máy phát điện có thể chào giá bán điện trên thị trường giao ngay hoặc ký hợp đồng dài hạn với các đơn vị mua điện. Điều này giúp giá điện linh hoạt hơn, phản ánh đúng tình hình vận hành hệ thống và đảm bảo sự cạnh tranh giữa các nhà sản xuất điện.

Thứ hai, các tổng công ty điện lực giờ đây có thể chủ động lựa chọn nguồn điện từ nhiều nhà máy khác nhau, thay vì bị ràng buộc bởi EVN như trước. Điều này giúp gia tăng tính minh bạch, đồng thời tạo cơ hội cho các doanh nghiệp tối ưu hóa chi phí mua điện.

Thứ ba, hệ thống truyền tải và phân phối điện vẫn thuộc quyền kiểm soát của EVN nhằm đảm bảo ổn định vận hành và tránh rủi ro mất cân bằng hệ thống. Tuy nhiên, việc kiểm soát giá truyền tải điện sẽ là yếu tố quan trọng, quyết định đến mức độ thành công của VWEM.

Theo MBS Research, giá điện trên thị trường giao ngay có thể biến động theo từng giờ hoặc từng ngày, phụ thuộc vào tình trạng cung – cầu thực tế. Trong các khung giờ cao điểm, giá điện có thể tăng đột biến do nguồn cung hạn chế, trong khi vào các thời điểm thấp điểm, giá điện có thể giảm xuống mức rất thấp.

Những tác động đối với EVN và toàn ngành điện

Theo ABS Research, việc triển khai VWEM mang lại nhiều lợi ích rõ rệt nhưng cũng đặt ra những thách thức không nhỏ.

Về mặt tích cực, VWEM giúp tăng tính minh bạch trong hoạt động mua bán điện, tạo động lực để các nhà máy phát điện tối ưu hóa chi phí và nâng cao hiệu suất vận hành. Đồng thời, thị trường mở sẽ thu hút thêm vốn đầu tư vào lĩnh vực năng lượng tái tạo. Theo KBSV Research, công suất điện gió và điện mặt trời dự kiến sẽ tăng gấp ba lần vào năm 2030, góp phần giảm sự phụ thuộc vào nhiệt điện than.

Tuy nhiên, VWEM cũng đi kèm với nhiều rủi ro. Theo MBS Research, hệ thống lưới điện hiện nay chưa đủ đồng bộ để đảm bảo truyền tải điện năng linh hoạt giữa các khu vực. Việc thiếu hụt cơ sở hạ tầng có thể dẫn đến tình trạng dư thừa công suất tại miền Trung nhưng lại thiếu điện tại miền Bắc, nơi có nhu cầu tiêu thụ lớn nhất.

Bên cạnh đó, việc giá điện biến động trên thị trường giao ngay có thể gây khó khăn cho cả EVN và các doanh nghiệp sản xuất điện. Nếu không có cơ chế điều tiết hợp lý, nguy cơ mất cân đối cung – cầu là hoàn toàn có thể xảy ra.

Triển vọng của VWEM trong năm 2025 và xa hơn

Theo KBSV Research, VWEM sẽ chính thức vận hành đầy đủ từ năm 2025. Dù có thể gặp một số thách thức về mặt kỹ thuật và pháp lý trong giai đoạn đầu, về dài hạn, cơ chế thị trường sẽ giúp tối ưu hóa hoạt động của ngành điện.

Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ, đặc biệt là Nghị định 80/2024/NĐ-CP về cơ chế DPPA, cho phép các doanh nghiệp mua điện trực tiếp từ các nhà máy năng lượng tái tạo mà không cần thông qua EVN. Điều này sẽ mở ra một chương mới cho ngành điện, giúp giảm áp lực tài chính cho EVN và khuyến khích đầu tư vào năng lượng sạch.

Tuy nhiên, để VWEM hoạt động hiệu quả, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa EVN, Bộ Công Thương và các doanh nghiệp nhằm đảm bảo hạ tầng truyền tải điện được nâng cấp kịp thời, cơ chế giá điện được điều chỉnh linh hoạt và các chính sách hỗ trợ phù hợp.

VWEM chắc chắn sẽ tạo ra một cuộc cách mạng lớn đối với ngành điện Việt Nam. Đối với EVN, đây là một thử thách thực sự, khi tập đoàn này phải thay đổi từ việc kiểm soát giá điện sang vai trò điều tiết thị trường.

Nếu được triển khai đúng lộ trình và có cơ chế điều chỉnh hợp lý, VWEM có thể giúp tối ưu hóa hệ thống điện, nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng và giảm áp lực tài chính lên EVN. Ngược lại, nếu thiếu sự chuẩn bị, thị trường này có thể gây ra những biến động lớn, ảnh hưởng đến tính ổn định của hệ thống điện quốc gia.

>> Vì sao dệt may Việt Nam hút đơn hàng từ Mỹ và EU?