Ông là một học giả uyên bác, tinh thông văn hóa kim cổ Đông Tây và là một trí thức yêu nước, tiến bộ.
Con đường học vấn uyên bác
Phan Văn Trường sinh năm 1876 tại làng Đông Ngạc, Từ Liêm, Hà Nội. Thuở nhỏ, ông học chữ Hán, sau đó học chữ Quốc ngữ và chữ Pháp. Sau khi tốt nghiệp Trường Thông ngôn, ông làm thông ngôn ở Phủ Thống sứ Bắc Kỳ. Trong thời gian này, ông tham gia phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục rất tích cực. Năm 1908, thực dân Pháp tiến hành khủng bố các phong trào Duy Tân, Đông Kinh Nghĩa Thục, ông bị bắt.
Sau khi thoát khỏi nhà tù, cuối năm 1908, nhận thấy học vấn là con đường để có thể tiếp tục sự nghiệp cứu nước của mình, ông đã xin sang Pháp. Tại Pháp, Phan Văn Trường làm phụ giảng tiếng Việt ở Trường Ngôn ngữ phương Đông và theo học luật khoa tại Đại học Sorbonne, Paris. Ông còn đồng thời học cả văn chương và chỉ trong vài năm, ông đỗ cả cử nhân luật khoa lẫn cử nhân văn khoa.
Không dừng lại ở đó, ông tiếp tục học trình Tiến sĩ luật khoa. Việc học Tiến sĩ của ông bị ngắt quãng vì Thế chiến thứ nhất bùng nổ, ông phải nhập ngũ, sau đó bị bắt vì nghi làm gián điệp cho Đức. Chiến tranh chấm dứt, ông lại tiếp tục việc học và đã bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ luật khoa với đề tài Lược khảo về Bộ luật Gia Long, trở thành người Việt Nam đầu tiên có bằng Tiến sĩ luật.
Luật sư Phan Văn Trường (1876-1933)
Ngoài ra, ông còn tích cực hoạt động yêu nước và giao lưu, bảo vệ nhiều người Việt Nam có cùng chí hướng. Ông thường xuyên liên hệ với Phan Châu Trinh, Nguyễn Ái Quốc và các nhà trí thức tiến bộ, cùng tham gia các hoạt động cách mạng.
Năm 1912, ông tham gia đoàn luật sư Paris và hành nghề ở Tòa Thượng thẩm. Chủ nhiệm đoàn luật sư là một người Pháp tiến bộ, rất tin tưởng tài năng và đức độ của ông, kính trọng một luật sư người Việt xuất sắc, ham học.
Tại Paris, ông gặp cụ Phan Châu Trinh, hai chí sĩ họ Phan đã lập ra “Hội đồng bào thân ái”, tập hợp những người Việt Nam sinh sống học tập lao động tại Pháp. Ông là người dịch ra tiếng Pháp những tư tưởng của Phan Châu Trinh.
Khi Nguyễn Ái Quốc đến Pháp, gặp Phan Văn Trường thì chính luật sư Việt kiều yêu nước này đã hỗ trợ Bác trong việc diễn đạt ra Pháp văn những ý tưởng chính luận của Bác một cách hùng hồn. Cái tên Phan Văn Trường cùng với Phan Châu Trinh và Nguyễn Ái Quốc đã hợp thành bộ ba thường xuyên có mặt trong các báo cáo mật của cơ quan an ninh Pháp.
Năm 1917, Phan Văn Trường cùng với Nguyễn Ái Quốc thành lập và chỉ đạo “Hội những người Việt Nam yêu nước”. Ngày 18/6/1919, Nguyễn Ái Quốc đã gửi “Bản yêu sách của nhân dân An Nam” tới Hội nghị Versailles. Chính Phan Văn Trường là người công bố Bản yêu sách bằng tiếng Pháp trên các báo ở Paris - một văn bản có giá trị khiến Chính phủ Pháp phải bối rối.
Bản yêu sách cho nhân dân An Nam bằng tiếng Pháp. Ảnh tư liệu/Báo VnExpress
Cuối năm 1919, ông sang Mayence (Đức) làm luật sư và thỉnh thoảng mới trở về Paris. Tuy nhiên, mỗi lần trở về Thủ đô nước Pháp là một lần ông tích cực tham gia vào các hoạt động cách mạng bên cạnh Nguyễn Ái Quốc.
Tiên phong đưa trào lưu tư tưởng chính trị mới về Việt Nam
Cuối năm 1923, Phan Văn Trường về nước, tiếp tục đấu tranh cho độc lập dân tộc bằng sự kết hợp giữa pháp luật và báo chí. Ông mở văn phòng luật sư tại số 19 đường Mac Mahon (nay là đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa) tại Sài Gòn. Ngoài việc thực hành nghề, ông tham gia diễn thuyết trước đông đảo đồng bào Sài Gòn.
Một trong các thành tựu của ông là xuất bản báo Chuông rè (La Cloche Fêlee) bằng tiếng Pháp cùng với Nguyễn An Ninh để truyền bá một cách kín đáo những tư tưởng yêu nước, tiến bộ. Tờ Chuông rè do Nguyễn An Ninh thành lập, số đầu tiên ra ngày 10/12/1923, bị đình bản ngày 14/7/1924. Đến ngày 26/11/1925, báo tục bản, do Phan Văn Trường làm chủ nhiệm. Năm 1926, báo đổi tên thành Nước Nam (L’Annam), hoạt động cho đến khi bị đình bản vào đầu tháng 2/1928.
Tờ báo Chuông rè. Ảnh tư liệu/Báo VnExpress
Ông còn đứng ra tổ chức Thanh niên Cao vọng. Ông cũng cho đăng một số bài của các báo Người cùng khổ, Nhân đạo, Diễn đàn thông tin quốc tế. Đặc biệt, ông là người đầu tiên đăng Tuyên ngôn Đảng Cộng sản của Karl Marx và Friedrich Engels trên báo.
Năm 1928, ông bị tòa án thực dân kết tội "xúi kích làm phản, kêu dân Việt Nam nổi loạn để đuổi người Pháp ra khỏi xứ", xử hai năm tù giam. Ông chống án sang Pháp, nhưng một năm rưỡi sau Tòa Thượng thẩm Paris xét xử và y án cũ. Bị giam ở Pháp đến năm 1931 mới mãn hạn tù, ông trở về Sài Gòn và gặp lại Nguyễn An Ninh với ý định tiếp tục cuộc đấu tranh trên mặt trận báo chí công khai.
Nhưng không may, khi về Hà Nội thăm gia đình, ông đã bị bệnh và qua đời tại quê nhà ngày 23/4/1933. Không chỉ có một đời hoạt động cách mạng và pháp luật hăng hái, luật sư Phan Văn Trường cũng có những đóng góp to lớn cho văn hoá khi đề xướng việc dùng chữ Quốc ngữ là văn tự cho người Việt.
Khi được tin ông từ trần, Phan Bội Châu rất xúc động và có đôi câu đối điếu ông. Trong đó có câu: “Một kiếp thương tâm” ý nói Phan Văn Trường cả cuộc đời đau đáu nỗi đau chung mất nước.
Tham khảo:
- Ai là ông tổ nghề luật sư của Việt Nam? - Báo VnExpress
- Nhớ về ông - Luật sư Phan Văn Trường - Báo Dân Trí
- Nhà trí thức yêu nước Phan Văn Trường - Báo Kinh tế và Đô thị
- Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường yêu nước thông qua pháp luật và bài học kinh nghiệm cho ngày nay - Tạp chí Luật sư Việt Nam
