Trận ‘siêu động đất’ có sức công phá ngang 23.000 quả bom nguyên tử, khiến 220.000 người thiệt mạng, tàn phá phạm vi hơn 8.000km
Trận động đất này tạo ra sóng thần khủng khiếp đánh vào bờ biển của 14 nước, được coi là thảm họa lớn nhất được ghi nhận trong lịch sử hiện đại.
Vào khoảng 8h sáng (giờ địa phương) ngày 26/12/2004, một trận động đất có cường độ 9,2-9,3 độ richter đã xảy ra ngoài khơi bờ biển phía Tây tỉnh Aceh, cực Bắc đảo Sumatra, Indonesia. Ước tính có hơn 220.000 người thiệt mạng tại 14 quốc gia do trận sóng thần dữ dội kéo theo sau đó.
Thời điểm xảy ra thảm họa, khu vực Ấn Độ Dương chưa có hệ thống cảnh báo sóng thần, khiến người dân không được thông báo kịp thời và gần như không có cơ hội ứng phó.
Những con sóng cao đến 30m đã tàn phá toàn bộ khu dân cư ven biển trên đường chúng quét qua, gây ra thương vong lớn ở các quốc gia như Indonesia, Sri Lanka, Ấn Độ, Thái Lan…
Cơn địa chấn Ấn Độ Dương có cường độ mạnh gấp 100 lần trận động đất Loma Prieta năm 1989. Đây cũng là trận động đất có thời gian rung lắc lâu nhất từng được ghi nhận, kéo dài từ 500 đến 600 giây. Sức tàn phá lan rộng trong phạm vi 8.000km tính từ tâm chấn.
Sự dịch chuyển dữ dội của các mảng kiến tạo dưới đáy biển đã tạo ra những con sóng khổng lồ, cuốn trôi mọi dấu tích của sự sống không chỉ ở những hòn đảo lân cận mà còn lan xa tới tận các lục địa. Cơn địa chấn còn kích hoạt các trận động đất gây thiệt hại ở Alaska, bờ biển xa xôi của Australia và Đông Phi.
Nơi xa nhất ghi nhận tử vong do sóng thần là tại cảng Elizabeth (Nam Phi), cách tâm chấn tới 8.000km. Tại Struisbaai, cách tâm chấn 8.500km - những cơn sóng cao 1,5m vẫn còn xuất hiện sau 5 giờ kể từ khi trận động đất xảy ra.
Trận sóng thần 26/12/2004 được giới chuyên môn đánh giá là "một trong những cơn đại hồng thủy khủng khiếp nhất lịch sử hiện đại". Bernardo Aliaga, đại diện của cơ quan tái thiết sóng thần thuộc UNESCO, so sánh nó với những cơn đại hồng thủy trong Kinh thánh.
Theo Cục Địa chất Mỹ, sức công phá của trận động đất này tương đương với 23.000 quả bom nguyên tử mà Mỹ từng ném xuống Hiroshima trong Thế chiến II.
Nguyên Phó Chủ tịch Hiệp hội Sóng thần - Tad Murty - cho biết tổng năng lượng sóng thần đạt khoảng 5 megaton TNT - gần gấp đôi tổng số chất nổ được sử dụng trong toàn bộ Chiến tranh thế giới thứ hai.
Ở vùng biển sâu, sóng thần chỉ là những gợn sóng nhỏ di chuyển với vận tốc 500 - 1.000km/h, rất khó nhận biết. Nhưng khi tiến vào vùng nước nông gần bờ, chúng giảm tốc còn 10km/h, đồng thời hình thành các con sóng khổng lồ với sức tàn phá khủng khiếp. Các nhà khoa học điều tra tại Aceh cho biết, tại đây, sóng thần khi áp sát bờ có độ cao 24m, thậm chí lên tới 30m tại một số khu vực sâu trong đất liền.
Tâm chấn nằm trong Vành đai Lửa Thái Bình Dương - khu vực chiếm khoảng 80% các trận động đất trên Trái Đất. Trận động đất xảy ra ở độ sâu 30km dưới đáy đại dương, gây ra sự dịch chuyển đột ngột của các mảng kiến tạo, hình thành một vết nứt dài từ 1.200 - 1.600km.
Cho đến nay, đây vẫn được xem là một trong những thảm họa thiên tai thảm khốc nhất trong lịch sử hiện đại, chỉ đứng sau những biến cố như trận động đất Đường Sơn hay cơn bão Bhola năm 1970. Dân số hàng chục quốc gia như Sri Lanka, Thái Lan, Ấn Độ, Indonesia, Madagascar, Seychelles, Nam Phi, Kenya... đều chịu ảnh hưởng nghiêm trọng. Thiệt hại vật chất được ước tính lên đến hàng tỷ USD.
Theo Liên Hợp Quốc, công tác cứu hộ và khắc phục thiệt hại do thảm họa này gây ra là chiến dịch cứu trợ tốn kém nhất trong lịch sử nhân loại.
Tại một số khu vực, đồng ruộng và nguồn nước uống bị nhiễm mặn trong nhiều năm do nước biển tràn sâu vào đất liền. Đồng thời, có nhiều lo ngại về nguy cơ bùng phát dịch bệnh như tiêu chảy, bệnh bạch hầu, bệnh lỵ, thương hàn, viêm gan A và B, cũng như nạn đói do mật độ dân số cao và điều kiện khí hậu nhiệt đới. Tuy nhiên, nhờ các biện pháp xử lý kịp thời, những nguy cơ trên đã được giảm thiểu đáng kể.
Trải qua gần hai thập kỷ, khu vực Ấn Độ Dương hiện nay đã được trang bị ba trung tâm cảnh báo động đất và sóng thần hoạt động 24/7, đặt tại Jakarta (Indonesia), Melbourne - Canberra (Australia) và Hyderabad (Ấn Độ), giúp theo dõi dữ liệu địa chấn theo thời gian thực.
Mặc dù hệ thống vẫn chưa hoàn thiện, các chuyên gia nhận định rằng các cơ sở giám sát địa chấn tại Ấn Độ Dương đang ngày càng được cải thiện. Nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế đang nỗ lực phát triển mạng lưới cảm biến đáy biển nhằm tăng cường khả năng quan trắc và cảnh báo sớm sóng thần, để những mất mát như năm 2004 sẽ không bao giờ lặp lại.
