Vị bác sĩ đã đặt tên cho hầu hết các tuyến đường, phố cổ tại Hà Nội, là thị trưởng người Việt đầu tiên của Thủ đô
Với uy tín, nỗ lực cá nhân và công lao với cách mạng, sau năm 1954, ông là một trong bốn nhân sĩ Hà Nội được Bác Hồ tặng radio.
Bác sĩ Trần Văn Lai (1894 - 1975) là người được mời giữ chức Đốc lý Hà Nội, tương đương với Thị trưởng bắt đầu từ ngày 20/7/1945, kết thúc khi Cách mạng tháng Tám bùng nổ. Từ đó, ông trở thành Thị trưởng người Việt đầu tiên và duy nhất của Hà Nội trong giai đoạn lịch sử này. Dù chỉ nắm giữ cương vị Thị trưởng trong khoảng một tháng ngắn ngủi, ông đã để lại dấu ấn đáng kể cho thành phố, đặc biệt là trong việc đặt tên cho hầu hết các con phố ở Hà Nội.
Cụ Trần Văn Lai (bên trái) và vợ con. Ảnh: Hanoitv
Cụ Trần Văn Lai đã thực hiện một công cuộc đổi tên các con phố ở Hà Nội, để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng Thủ đô. Trước đó, theo nhà văn Tô Hoài, phần lớn các phố ở Hà Nội đều mang tên của người Pháp hoặc những người Việt có công với chính quyền thực dân. Khi lên nắm quyền, cụ Lai đã tiến hành một cuộc cải cách lớn, đổi tên hàng loạt con phố để khôi phục lại tinh thần dân tộc.
Cụ thể, đại lộ Boulevard Carnot được đổi tên thành đường Phan Đình Phùng, Boulevard Gambetta được đổi thành đường Trần Hưng Đạo, Henri D’Orleans thành Phùng Hưng, và Francis Garnier thành Đinh Tiên Hoàng. Đối với khu phố cổ, nơi các con phố vốn mang tên làng nghề truyền thống của đất kinh kỳ, cụ Lai đã trả lại những tên gọi bằng tiếng Việt như Hàng Đường (trước là Rue de Sucre), Hàng Than (Charbon), Hàng Quạt (Éventails), Hàng Đậu (Graines), Hàng Chĩnh (Vases), Hàng Bông (Coton)... Ngay cả những con phố đã bị thay tên Pháp như Hàng Trống (Jules Ferry), Hàng Chuối (Beylier), Hàng Hương (Joffre), Hàng Khay (Paul Bert) cũng được cụ trả lại tên gốc.
Cụ Lai là một người say mê lịch sử dân tộc và đặc biệt ngưỡng mộ các anh hùng dân tộc, nên vị Thị trưởng thời ấy đã sử dụng tên của các danh nhân, anh hùng dân tộc để đặt tên cho các con phố. Những cái tên như Ngô Quyền, Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Bùi Thị Xuân, Hoàng Hoa Thám, Nguyễn Thái Học... đều mang trong mình những câu chuyện hào hùng của dân tộc.
Điểm đáng nể trong tầm nhìn của cụ Trần Văn Lai là việc đặt tên phố không hề ngẫu nhiên mà có sự sắp xếp có chủ đích rõ ràng. Khu vực trung tâm quanh hồ Gươm được đặt theo tên các vị vua như Ngô Quyền, Đinh Tiên Hoàng, Lý Thái Tổ, Lê Thái Tổ... Xa hơn, khu vực đường Trần Hưng Đạo là nơi tôn vinh các danh tướng thời Trần, với những con phố mang tên các vị tướng lừng danh như Vạn Kiếp, Bình Than, Trần Quang Khải, Trần Nhật Duật. Ngay cả ngõ Tức Mạc, nằm trên đường Trần Hưng Đạo, cũng được đặt theo tên quê hương của dòng họ Trần.
Cụ Trần Văn Lai còn đặt tên cho nhiều con phố khác theo tên các nhà lãnh đạo khởi nghĩa chống Pháp, các nhà yêu nước, và những nhà thơ nổi tiếng như Hoàng Hoa Thám, Nguyễn Trung Trực, Nguyễn Thái Học, Lương Ngọc Quyến, Nguyễn Trường Tộ, Đội Cấn, Phan Chu Trinh, Phan Bội Châu, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Đoàn Thị Điểm...
Tòa Thị chính Hà Nội. Ảnh: HNMO/Chu Đức Soàn
Việc đặt tên cho các con phố ở Hà Nội do bác sĩ Trần Văn Lai thực hiện dựa trên một số nguyên tắc rõ ràng: Những danh nhân có uy tín lớn thường được chọn để đặt tên cho các phố chính, trong khi những con phố có tên liên quan đến nhau được sắp xếp gần nhau, tạo nên một sự liên kết ý nghĩa.
Sinh thời, cụ Trần Văn Lai là người vô cùng kín đáo, điềm đạm, nhưng lại mang trong mình tấm lòng nhân hậu sâu sắc. Ngôi nhà của cụ tại ngõ Tức Mạc, trong suốt nhiều năm, đã trở thành nơi nương tựa cho những người dân nghèo Hà Nội, nơi họ có thể đến khám bệnh và nhận thuốc miễn phí từ cụ. Trong suốt thời kỳ kháng chiến toàn quốc, dù không thể về vùng kháng chiến, cụ Lai vẫn luôn bày tỏ lòng trung thành và ủng hộ Chính phủ của Cụ Hồ, kiên quyết từ chối mọi lời mời cộng tác từ chính quyền thực dân Pháp.
Với uy tín cá nhân, sự nỗ lực không ngừng và những cống hiến to lớn cho cách mạng, sau năm 1954, cụ Trần Văn Lai là một trong bốn nhân sĩ của Hà Nội được Bác Hồ tặng radio. Khi được mời ra giúp đỡ Chính phủ cách mạng, cụ đã được giao nhiệm vụ Thứ trưởng Bộ Thương binh - Xã hội (thời đó, Bộ trưởng là cụ Vũ Đình Tụng), sau đó, cụ còn đảm nhận vai trò Phó Chủ tịch Ủy ban hành chính Thành phố Hà Nội, cùng làm việc với Chủ tịch lúc bấy giờ là bác sĩ Trần Duy Hưng.
Tham khảo:
- Báo Điện tử Chính phủ, Người đặt tên mới cho nhiều con phố Hà Nội
- Báo VnEpress, Ai đặt lại tên hàng loạt đường phố ở Hà Nội năm 1945?
