Vị Tiến sĩ gốc Việt từng gây kinh ngạc trên đất Pháp, được Bác Hồ đích thân đề nghị ‘Chú phải chia chữ cho dân’

Chàng thanh niên nước Việt từng gây kinh ngạc tại Paris

Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Huyên sinh năm 1908 (một số tài liệu ghi 1905), quê làng Lai Xá, xã Kim Chung, huyện Hoài Đức, tỉnh Hà Đông (nay thuộc Hà Nội). Ngay từ tuổi thiếu niên, ông đã bộc lộ tài năng hiếm có khi mới 18 tuổi đã hoàn thành chương trình Ban Tú tài toàn phần, sau đó giành danh hiệu Cử nhân Văn khoa ưu tú vào năm 1929, khi vừa tròn 24 tuổi.

Hai năm sau, ông tiếp tục đỗ Cử nhân Luật tại Đại học Tổng hợp Sorbonne. Đây được coi một trong những trường danh tiếng bậc nhất thế giới lúc bấy giờ. Trong thời gian làm nghiên cứu sinh tại Pháp, để có kinh phí nuôi sống bản thân, ông nhận dạy tiếng Việt tại Trường Ngôn ngữ Đông Phương.

Năm 29 tuổi, Nguyễn Văn Huyên trở thành người Việt Nam đầu tiên bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ Văn khoa tại Sorbonne. Theo quy định, nghiên cứu sinh phải trình bày 2 luận văn và cả 2 bài luận của ông đều được xếp loại xuất sắc. Sự kiện này khiến Chủ tịch Hội đồng giám khảo lúc bấy giờ là Giáo sư Vendryes kinh ngạc thốt lên: “Đây là sự kiện lớn lao đáng ghi nhớ trong lịch sử Trường Đại học Sorbonne!”. Hai bản luận án ngay lập tức được xuất bản bởi Nhà xuất bản Paul Guethner ở Paris, nhận được sự đánh giá cao của nhiều học giả Pháp, Đức, Hà Lan.

Trong vòng 10 năm sau đó, ông tiếp tục công bố 46 công trình khoa học bằng tiếng Pháp, tập trung nghiên cứu về văn hóa và văn minh Việt Nam.

Ngày 22/8/1945, giữa cao trào Cách mạng Tháng Tám, GS. Nguyễn Văn Huyên cùng 3 trí thức nổi tiếng ở Hà Nội là Nguyễn Xiển, Ngụy Như Kon Tum và Hồ Hữu Tường đã ký tên trong bức điện gửi Hoàng đế Bảo Đại, nêu rõ: “… Một Chính phủ nhân dân lâm thời đã thành lập. Chủ tịch là Cụ Hồ Chí Minh. Yêu cầu vua thoái vị ngay để củng cố và thống nhất nền độc lập nước nhà!”.

Sau ngày độc lập, ông được Chủ tịch Hồ Chí Minh tin tưởng giao trọng trách Tổng Giám đốc Đại học Vụ kiêm Giám đốc Viện Viễn Đông Bác Cổ. Đồng thời, ông còn tham gia các hội nghị quan trọng liên quan đến vận mệnh dân tộc như thành viên Ban cố vấn Hội nghị Đà Lạt và thành viên phái đoàn Việt Nam dự Hội nghị Fontainebleau năm 1946 tại Paris.

Yêu cầu đặc biệt từ Chủ tịch Hồ Chí Minh

Cuối năm 1946, trước bối cảnh đất nước đầy biến động, Chủ tịch Hồ Chí Minh đề nghị Giáo sư Nguyễn Văn Huyên giữ cương vị Bộ trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục. Ban đầu ông từ chối, nhưng sau khi nghe câu nói giản dị mà sâu sắc của Bác: “Chú phải chia chữ cho dân” đã khiến ông nhận lời. Từ tháng 11/1946 đến tháng 10/1975, gần 3 thập kỷ, ông đứng đầu ngành giáo dục giữa khói lửa chiến tranh, thực hiện nhiều cải cách quan trọng với phương châm tinh gọn, linh hoạt, vừa phục vụ kháng chiến vừa chuẩn bị cho công cuộc kiến thiết đất nước.

Trong 9 năm kháng chiến chống Pháp (1946-1954), nền giáo dục mới do ông kiến thiết đã xóa bỏ hoàn toàn mô hình thực dân, thay thế bằng tiếng Việt ở tất cả các cấp học, kể cả bậc đại học. Chính sách này góp phần xóa nạn mù chữ, mở trường cho đồng bào dân tộc thiểu số, đồng thời xây dựng nền móng cho hệ thống giáo dục đại học trong điều kiện chiến khu. Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng từng khẳng định đó là những thành tựu “hoàn thành trong những hoàn cảnh khó khăn lạ lùng của các cuộc kháng chiến”.

Cải cách giáo dục lần thứ nhất mới khởi động thì toàn quốc kháng chiến bùng nổ, nhiều trường học phải sơ tán. Năm 1950, ngay tại Việt Bắc, cuộc cải cách lần hai được triển khai, Ban tu thư được thành lập giữa núi rừng, biên soạn sách giáo khoa dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Bộ trưởng Nguyễn Văn Huyên. Đến năm 1966, khi chiến tranh phá hoại lan rộng, toàn bộ trường lớp tiếp tục sơ tán về nông thôn. Dù trong điều kiện thiếu thốn, thầy trò vẫn kiên trì giảng dạy và học tập, phong trào thi đua dạy tốt – học tốt luôn được duy trì.

Tháng 2/1951, Trường phổ thông lao động Trung ương ra đời, tồn tại đến năm 1977. Trong 26 năm, ngôi trường này đã đào tạo 42 khóa với 10.000 cán bộ từ cấp huyện trở lên, trong đó có nhiều cán bộ trung, cao cấp, anh hùng lực lượng vũ trang, anh hùng lao động, chiến sĩ thi đua, dũng sĩ diệt Mỹ và nhiều cán bộ hoạt động trong lĩnh vực văn hóa – nghệ thuật.

Sau khi hòa bình lập lại, Bộ trưởng Nguyễn Văn Huyên đặc biệt chú trọng vai trò ngoại ngữ trong bối cảnh hội nhập. Ông đề xuất đưa ngoại ngữ thành môn học chính thức trong chương trình phổ thông với 4 thứ tiếng: Nga, Hoa, Anh, Pháp. Mục tiêu ông đặt ra là sau 6 năm học, học sinh có thể đọc sách phổ thông và truyện ngắn thiếu nhi với vốn từ khoảng 3.000 từ.

Gần 30 năm lãnh đạo ngành giáo dục, những thành quả đạt được dưới thời Bộ trưởng Nguyễn Văn Huyên đã được ví như “bông hoa của chế độ”. Ông qua đời ngày 19/10/1975 tại Đức trong một ca phẫu thuật. Tại thời điểm đó, ông vẫn đang giữ cương vị Bộ trưởng Bộ Giáo dục. Ông đồng thời là Đại biểu Quốc hội từ khóa II cho đến lúc mất, Ủy viên Ủy ban Trung ương và Ủy viên Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.

Năm 2000, ông được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học và công nghệ. Hiện nay, tên ông được đặt cho nhiều con đường ở Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh, như một sự tri ân đối với những cống hiến to lớn mà ông đã dành trọn cuộc đời cho sự nghiệp giáo dục nước nhà.

Ảnh: Tư liệu

Bài viết có sử dụng thông tin tham khảo từ:

- GS. Nguyễn Văn Huyên - Người được Bác Hồ yêu cầu phải 'chia chữ cho dân' - Báo Dân trí

- Bộ trưởng Nguyễn Văn Huyên với đường lối “trí thức hóa công nông” - Báo Đại biểu Nhân dân

- Chủ tịch Hồ Chí Minh với Bộ trưởng Bộ Quốc gia giáo dục Nguyễn Văn Huyên - Tạp chí Lịch sử Đảng