Biến đổi khí hậu làm thay đổi 'cuộc chơi' của thị trường cà phê

Thế nhưng cà phê arabica, vốn nhạy cảm trước sự dao động của nhiệt độ, giờ đang đứng trước viễn cảnh xám xịt do tình trạng biến đổi khí hậu. Từng bị coi là “người chị kế xấu xí”, thế nhưng hạt cà phê robusta (cà phê vối), với khả năng sinh trưởng mạnh mẽ trong điều kiện khắc nghiệt, đang giành được lợi thế cho mình.

Việt Nam hiện là nhà sản xuất cà phê lớn thứ hai trên thế giới (sau Brazil) và là nhà sản xuất cà phê Robusta lớn nhất thế giới và đóng vai trò ngày càng quan trọng trong nỗ lực giải cứu cà phê khỏi tác động của biến đổi khí hậu.

Các nhà khoa học cho biết, các vườn cà phê robusta được trồng chủ yếu tại vùng Tây Nguyên có khả năng phục hồi tốt hơn và cho năng suất cao hơn hầu như bất kỳ nơi nào khác, với một số giống cho năng suất hạt gấp hai hoặc ba lần so với những nơi khác trên thế giới.

“Arabica không còn đủ để đáp ứng khẩu vị thị trường”, ông Nguyễn Nam Hải, Chủ tịch Hiệp hội Cà phê và Ca cao Việt Nam, cho biết. “Còn cà phê robusta của Việt Nam thì ai cũng biết là số một thế giới”.

Phần lớn sự chuyển hướng sang robusta là do nhu cầu thị trường. Vào năm 2021, một đợt sương giá nghiêm trọng ở Brazil đã làm thiệt hại tới 200.000 ha diện tích cà phê arabica. Đối với người nông dân Brazil, sương giá đã để lại những vết sẹo có thể mất nhiều năm để chữa lành. Những cơn bão liên tiếp cũng đã tàn phá các cánh đồng cà phê arabica ở Honduras, trong khi những thay đổi khó lường về lượng mưa đã tàn phá các vườn cà phê ở Colombia.

Bà Vanúsia Nogueira, giám đốc điều hành Tổ chức Cà phê Quốc tế, một Hiệp hội liên chính phủ của các nước sản xuất cà phê có trụ sở tại London (Vương quốc Anh), cho biết: “Biến đổi khí hậu đã tạo ra nhiều vấn đề, chủ yếu là đối với các nước sản xuất cà phê arabica”.

Năm ngoái, sản lượng cà phê thấp tại Brazil đã giúp lượng cà phê xuất khẩu của Việt Nam đạt mức kỷ lục 4 tỷ USD, cao hơn 30% so với năm trước. Hơn 93% cà phê sản xuất tại xuất khẩu là robusta.

Thực tế, giống cà phê robusta không hề miễn nhiễm trước các tác động của biến đổi khí hậu, vốn cũng nhạy cảm trước hạn hán, nhưng các nhà khoa học đều cho rằng robusta đã tiến hóa để có khả năng chịu đựng biến động nhiệt độ tốt hơn “người chị em” arabica. Nhiều nhóm nghiên cứu cà phê đang bắt đầu tập trung chú ý vào robusta, dù cho đến gần đây vẫn chưa được nghiên cứu rộng rãi.

Tại thị trấn Bảo Lộc, Lâm Đồng, các nhà nghiên cứu Việt Nam và châu Âu đang thử nghiệm nhiều phương thức để nhân rộng kiểu hình của các giống cà phê vối bản địa đã chứng tỏ khả năng chống chịu sâu bệnh và nắng nóng đặc biệt.

Ông Nguyễn Tới, một nông dân địa phương, cho biết các hộ canh tác cà phê trong khu vực đang chuẩn bị cho triển vọng xuất khẩu. “Bởi vì tương lai của cà phê là ở đây”, người nông dân 48 tuổi chia sẻ.

Sử dụng các kỹ thuật canh tác và chế biến mới, ông Tới đã sản xuất được một số loại cà phê Robusta đầu tiên được các giám khảo quốc tế công nhận là có chất lượng cao. Những hạt cà phê của ông Tới được bán với giá cao gấp ba lần so với giá thị trường, mang đến hương vị trong lành và không có vị đắng, gắt như cao su thường khiến cà phê robusta chuyển thành cà phê hòa tan.

Bà Sahra Nguyen, nhà sáng lập của Nguyen Coffee Supply, công ty đã thúc đẩy các nhà bán lẻ như Whole Foods và Blue thử nghiệm cà phê robusta, cho biết: “Việt Nam sẽ đóng một vai trò quan trọng, không chỉ trong việc sản xuất cà phê robusta, mà còn trong việc truyền bá cho phần còn lại của thế giới cách canh tác giống cà phê này”.

Cũng theo bà Nguyen, các hộ nông dân và nhà rang xay ở Việt Nam là “những người có trình độ kỹ thuật cao nhất và sáng tạo nhất” khi nói đến cà phê robusta. Họ đã cải tiến các phương pháp chế biến bằng các chất tự nhiên như mật ong và đi tiên phong trong cách lên men trong điều kiện chân không để tạo ra hương vị mới.

Tổ chức Cà phê Quốc tế cho biết các nhà sản xuất ở những nơi khác ngày càng quan tâm đến việc học hỏi những kỹ thuật này, bao gồm cả ở Mỹ Latinh, nơi các quốc gia từ lâu tập trung vào cà phê arabica, cũng đang bắt đầu thử nghiệm khả năng trồng cà phê robusta.

Dù vậy, cà phê arabica vẫn có những tín đồ trung thành trên khắp thế giới. Ngay cả ở Việt Nam, các cửa hàng cà phê đặc sản chủ yếu phục vụ loại cà phê này.

“Nhưng hiện tại, điều mà mọi người đang nhận ra là họ sẽ cần một lựa chọn khác, ngoài cà phê arabica cho tương lai”, bà Nogueira, từ Tổ chức Cà phê Quốc tế nhận định.

Tại Bảo Lộc, đang có những nỗ lực nhân giống cà phê robusta bản địa mà người dân địa phương gọi là “xanh lùn”, hay còn gọi là “Trường Sơn 5” (TS5), theo tên người nông dân lần đầu tiên trình làng tại một cuộc thi địa phương về cây cà phê.

Dày và chắc nịch, cà phê “xanh lùn” có biệt danh như vậy vì khả năng chống chọi ngoan cường với các mối đe dọa từ môi trường, từ ký sinh trùng đến bệnh gỉ sắt trên lá cà phê, một loại nấm đã tàn phá các trang trại ở Trung Mỹ.

Gần đây, Chính phủ Việt Nam đã công nhận “Trường Sơn 5” là giống cà phê đặc sản đáng được nghiên cứu và nhân rộng. Năm ngoái, Liên minh Châu Âu đã bật đèn xanh cho một dự án với nhà kinh doanh hàng hóa ECOM Agroindustrial để kiểm tra cách ghép thân rễ cây của TS5 và các giống cây khỏe khác vào các cây cà phê robusta yếu hơn và có thể là các giống cà phê khác.

Theo nhà nghiên cứu Thuan Sarzynski, mục tiêu của dự án là tạo ra một loại “siêu cà phê” có thể chịu được mọi mối đe dọa từ khí hậu. Ngoài cà phê robusta, dự án đang thử nghiệm với các loài cà phê khác, bao gồm cà phê liberica, loại cà phê có rễ ăn sâu nên có khả năng chống chịu hạn hán. Liberica chiếm chưa đến 2% sản lượng toàn cầu, nhưng từ lâu đã được trồng với số lượng nhỏ ở vùng Tây Nguyên. Ông Sarzynski cho biết, nhiều nông dân địa phương đã cố gắng tự ghép cà phê robusta với cà phê liberica và một trong những mục tiêu của dự án là nghiên cứu quy trình đó để xem liệu phương pháp này có thể tạo ra một loại cà phê cho ra năng suất cao, chịu hạn tốt trong tương lai hay không.

Các nhà nghiên cứu tự tin rằng ở Việt Nam còn có nhiều giống cà phê robusta khác với những phẩm chất đáng để nghiên cứu. Nhưng để bảo vệ giống cà phê này, các chuyên gia cho rằng người nông dân cần ngừng khai thác quá mức đất đai để đổi lấy lợi nhuận. Ông Bùi Đắc Hào, Giám đốc chương trình Việt Nam của tổ chức Sáng kiến Thương mại Bền vững (IDH), cho biết nhiều thập kỷ sử dụng nhiều phân bón và canh tác độc canh cà phê đã làm suy thoái các điều kiện trồng trọt ở Tây Nguyên.

IDH khuyến nghị nông dân sử dụng mô hình canh tác đa canh với mật độ tán cây trồng không phải cây cà phê tối thiểu là 30%. Điều này sẽ duy trì sản lượng cà phê hàng năm ở mức 3 tấn/ha. Tiêu, sầu riêng và bơ được cho là những loài cây phù hợp nhất để trồng xen canh ở mật độ này.

“Chúng tôi mất nhiều thời gian để thuyết phục”, ông Hào nói, nhưng đến năm ngoái, tỷ lệ nông dân tham gia xen canh đã tăng từ 7 lên 62%.

Canh tác hữu cơ không chỉ tốt cho đất đai, theo ông Tới. Trong 5 năm qua, ông Tới đã khôi phục trang trại cà phê già cỗi, kiệt quệ về trạng thái tự nhiên, để cỏ dại và dây tiêu đen mọc chen chúc trên thân cây cà phê. Canh tác theo cách này làm cho cà phê robusta mạnh hơn và cuối cùng, cho ra cà phê ngon hơn.

Tại nhà kho của mình, ông Tới mở bao tải cà phê mùa trước, có màu đỏ sẫm vì không giống như hầu hết nông dân trồng cà phê robusta, ông chỉ hái những quả chín mọng. Những trái cà phê chín của ông Tới có mùi như kẹo. Là con út của một nông dân, ông Tới phải tìm mọi cách để lo cho sinh kế của mình, thậm chí cách đây chưa lâu, ông còn bán ngô dạo ven đường. Việc bước vào thế giới cà phê nằm ngoài sức tưởng tượng của ông vào thời điểm đó. “Tất cả mới chỉ là khởi đầu. Tôi muốn đi sâu hơn, cao hơn vào vấn đề chất lượng”, ông Tới nói. “Tôi muốn tìm ra giới hạn”.

Săp tới, ông Tới sẽ đến thành phố Portland, bang Oregon, Mỹ, nơi ông sẽ giới thiệu những hạt cà phê của mình tại sự kiện cà phê lớn nhất ở Bắc Mỹ. Chuyến bay dài và việc không biết tiếng Anh khiến ông lo lắng, nhưng có một điều ông không hề e ngại, đó là nói về cà phê.